×
İlginçtir ki, Amerikalılar benzer bir endişeyi 1974 yılında Türkiye’nin Kıbrıs Barış Harekâtı sırasında da yaşamışlar. Bugün kamuoyuna açık bilgi haline gelen bir belgeden, ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’ın 26 Temmuz 1974 tarihinde Birleşik Krallık Dışişleri Bakanı James Callaghan ile yaptığı bir telefon konuşmasında, kendisine “Yunanistan ve Türkiye’deki nükleer silahların emniyete alındığını” söylediğini öğreniyoruz.
Keza, Türkiye’de 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Amerikalıların yine aynı rahatsızlığı yaşadıkları, nükleer başlıkların Türk askerlerin eline geçmesi ihtimalinden ciddi bir şekilde kaygılandıkları gün ışığına çıkan tarihi belgelerden anlaşılıyor.
Demek ki, genellikle Türk tarafının ABD ile ilişkilerde gerilime yol açan sahadaki önemli askeri hamleleri ya da darbe gibi olağanüstü hadiseler, Amerikan tarafında hemen refleks olarak Türkiye’de bulundurduğu nükleer silahların emniyeti için ek önlem alma arayışını başlatıyor.
BOMBALAR ABD, UÇAKLAR TÜRKİYE’DEN
Kıbrıs Barış Harekâtı’na dönersek, o dönemde ABD askeri makamlarının aldıkları ilk önlemin Türk Hava Kuvvetleri’ne ait üslerde Türk pilotlarının nükleer nöbet tuttukları savaş uçaklarına yüklenmiş olan nükleer bombaları çıkartıp depoya kaldırmak olduğu anlaşılıyor.
Kissinger’ın Londra’daki mevkidaşı Callaghan’a yaptığı bildirimin gerisinde önemli ölçüde bu yöndeki önlemlerin bulunduğu tahmin edilebilir. Ayrıca, sonraki süreçte bu başlıkların İncirlik ya da Avrupa’daki üslere transfer edilmiş olması da ihtimal dahilindedir.
Sözünü ettiğimiz önlemler, o tarihte Türkiye’deki nükleer envanterin kayda değer bir bölümünü oluşturan Türk Hava Kuvvetleri’nin komutası altındaki üslerde konuşlanmış olan bombalarla ilgilidir. Türkiye’de bulundurulan -uçaktan atılan- nükleer bombalar, o dönemde bir Amerikan üssü olarak faaliyet gösteren İncirlik’teki ABD uçakları ile dört milli hava üssünde nükleer görev üstlenen Hava Kuvvetleri filolarına tahsis edilmişti. Her bir üste bir filo nükleer göreve ayrılmıştı.
NATO bünyesindeki planlama çerçevesinde Ankara’daki Mürted (Akıncı), Malatya Erhaç, Eskişehir ve Balıkesir’deki hava üslerinde nükleer başlık bulunmaktaydı. Yapılan düzenlemede, nükleer başlıklar ABD’li askerlerin kontrolündeki özel bir saha içindeki depoda tutulmakta, buna karşılık silahların yüklü olduğu uçakları kullanma görevini Türk pilotları üstlenmekteydi.
Evet, özellikle başkanların ABD’nin resmi politikası olarak bu başlıkların varlığını teyit etmemeleri, bu konuda konuşmamaları gerekiyor ama Amerikalı gazeteciler soru yönelttiklerinde görüş beyan etmekten kaçınmıyorlar.
Tabii bu konuda ilk adımı atan ismin yerleşik kuralları altüst etmek faslında tekeli hiç kimseye bırakmayacak siciliyle Başkan Donald Trump olması şaşırtıcı değil. Türkiye’nin 2019 Ekim ayında Suriye’de “Barış Pınarı harekâtı”nı başlatmasının Washington’da neden olduğu sarsıntı içinde Beyaz Saray’da hiç beklemediği bir soruyla karşılaşmıştı Trump.
Tarih 16 Ekim 2019’du. Bir gazeteci, bütün kameraların önünde Trump’a şu soruyu yöneltti: “Türkiye’deki durumun açığa çıkardığı şeylerden biri de İncirlik hava üssünde 50 kadar nükleer başlığın bulunması. Bu silahların güvenliğinden ne kadar eminsiniz?”
Trump, “Eminiz...” dedikten sonra “Orada muazzam bir hava üssüne, çok güçlü, büyük bir hava üssüne sahibiz” diye konuştu.
İNCİRLİK’TEKİ NÜKLEER BAŞLIKLARA BİR ŞEY OLUR MU?
Soruya hâkim olan bakış üzerinde kısaca durmalıyız. Türkiye’nin Fırat’ın doğusunda giriştiği bu askeri harekâtta Amerikan tarafını endişelendiren başlıklardan biri, PKK uzantısı YPG unsurlarını destekleyen ABD askerleri ile Türk askerlerinin sahada karşı karşıya gelmeleri ihtimaliydi.
Türkiye ile ABD arasındaki bir çatışma ihtimali, ABD medyasında, kanaat önderlerinde “İncirlik’teki nükleer başlıklara bir şey olur mu” sorusuna yol açmış, tartışma bu sorunun Beyaz Saray’da Başkan’a yöneltilmesine kadar uzanmıştı. İkili düzeyde büyük bir krizin baş göstermesi halinde, Türkiye’nin İncirlik’te bir misillemeye gidebileceği gibi bir düşüncenin ABD’deki bazı çevrelerde uç verdiği aşikâr.
Dikkat çekici nokta,
Bunun nedeni, bu üssün kamuoyunun azımsanmayacak bir kesiminin bakışında ABD’nin Türkiye’deki askeri varlığını sembolize etmesidir. Bu algının gerisinde bu üssün geçmişte ABD tarafından kullanımından kaynaklanan çok yüklü bir tarihin bulunması yatar.
Bu kez de farklı olmadı. ABD Başkanı Joe Biden’ın geçen 24 Nisan’da bir açıklama yaparak “Ermeni soykırımı”nı tanıdığını resmen duyurmasının yol açtığı büyük sarsıntı içinde İncirlik yine yoğun bir tartışmanın konusu haline geldi.
Düzenlenen protesto gösterilerinde, yapılan tepki açıklamalarında, sosyal medya paylaşımlarında İncirlik Üssü’nün kapatılmasından tutun, ABD’nin buradaki faaliyetlerinin durdurulmasına ve bu üsteki ABD bayraklarının indirilmesine kadar uzanan pek çok talep dile getirildi.
Tepkilerin ulaştığı boyutlar karşısında Milli Savunma Bakanlığı üssün statüsüne açıklık getirme ihtiyacını duydu. Anadolu Ajansı, 28 Nisan’da geçtiği bir haberde, Milli Savunma Bakanlığı kaynaklarının “İncirlik Üssü, TSK’ya ait Hava Kuvvetleri üssümüzden biridir, Türk üssüdür. Üzerinde tüm tesislerle birlikte mülkiyeti Türkiye Cumhuriyeti devletine aittir. Şanlı bayrağımız 24 saat göndere çekilidir ve hiçbir zaman da inmemiştir” dediklerini aktardı.
Bakanlığın resmi açıklaması gibi okuyabileceğimiz bu ifadelerde “İncirlik’te bulunan 10’uncu Tanker Üs Komutanlığı’nın hiyerarşik olarak Eskişehir’de konuşlu Muharip Hava Kuvveti Komutanlığı’na, daha sonra Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na bağlı olduğu” belirtildi.
İNCİRLİK’TEKİ FAALİYETLER OLDUKÇA AZALDI
Milli Savunma kaynakları, üste ABD’nin dışında İspanya, Katar ve Polonya’ya ait unsurların da bulunduğunu, üsten Doğal Kararlılık Harekâtı’nın da desteklendiğini kaydetmişler.
Türkiye’nin yakın askeri işbirliği içinde olduğu Katar, belli aralıklarla İncirlik’e savaş uçakları gönderiyor. Polonya, NATO’nun Türkiye’ye destek programları kapsamında bir deniz karakol uçağı bulunduruyor İncirlik’te. Ayrıca, İspanya’nın da Türkiye’nin hava savunmasına destek vermek üzere gönderdiği Patriot hava savunma bataryası 2015’ten bu yana İncirlik Üssü’nde konuşlanmış durumda.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, geçen çarşamba günü bir grup yabancı gazeteciyle çevrimiçi düzenlenen bir mülakatta Hürriyet’in ABD muhabiri Razi Canikligil’in sorusunu yanıtlarken, Başkan Joe Biden ile Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan arasında 23 Nisan günü gerçekleşen telefon görüşmesinin havasını bu şekilde özetledi.
Blinken’ın herhalde tutanaklarını okuyarak atmosferini aktardığı bu temas, Biden’ın Erdoğan’ı başkanlık koltuğuna resmen oturmasından üç ay sonra aramasıyla gerçekleşen ve kendisine “Ermeni soykırımını tanıyacağını” da bildirdiği telefon görüşmesidir. Nitekim, Biden ertesi günü bu yöndeki duyurusunu da yayımlamıştır.
Konuşmanın önemli bir sonucu, “Ermeni meselesi” dahil birçok konuda kayda geçen görüş ayrılıklarına karşılık, iki tarafın yine de haziran ayında Brüksel’de yapılacak NATO Zirvesi sırasında yüz yüze görüşmek hususunda mutabakata varmış olmalarıdır.
BEYAZ SARAY’LA KÖPRÜLERİ ATMAMAK
Bu mutabakat ve 24 Nisan sonrasında aldığı tutum, geçmiş örnekler de hatırlandığında, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ABD ile ilişkilerde patlak veren sarsıntılarda sergilediği davranış kalıbının büyük ölçüde bir tekrarıdır.
ABD ile ilişkilerde yaşanan en sert türbülanslara rağmen köprüleri atmayarak, Beyaz Saray’la diyalog kapısını açık tutmak Erdoğan’ın dış politika anlayışının önemli bir paydasıdır.
Bu tutumunun örnekleriyle Cumhurbaşkanı’nın Biden’a kıyasla çok daha yakın bir ilişkiye sahip olduğu Donald Trump’la girdiği krizlerde de karşılaşmıştık. En çarpıcı örneklerden biri, Trump’ın 13 Ocak 2019 tarihinde Türkiye’nin Suriye’ye dönük askeri harekât niyetleri karşısında “Kürtlere saldırırlarsa Türk ekonomisini mahvederiz” şeklinde attığı ve Türk kamuoyunda “Johnson Mektubu”na benzetilen tweet paylaşımından sonra yaşanmıştı.
Gözlemcilerin
Türkiye üzerinde yürüyen tartışmanın odaklandığı konular çok geniş bir alana yayılıyordu. Son yıllarda içte yaşanan gelişmeler, bu çerçevede demokrasi ve hukuk alanındaki sorunlarla ilgili eleştirilerden, Türkiye’nin bulunduğu bölgede birbiri ardına yaptığı hamlelere, dış politikasını ilgilendiren bazı kuvvetli adımların yol açtığı tepkilere kadar uzanan birikimin toplu bir yansıması söz konusuydu. Bu arada özellikle Rusya’dan S-400 hava savunma sistemlerinin alınmasının ABD’de her kesimde NATO üyesi Türkiye’ye bakışı ciddi bir şekilde sarstığı da bir olgudur.
Bu yönüyle bakıldığında, Biden yönetimi, Trump yönetiminden ağır sorunlarla kaplanmış son derece sıkıntılı bir envanter devralmıştır. Bu sorunların bir bölümü -Suriye’de PKK uzantısı YPG’ye destek gibi- Demokrat Barack Obama döneminden kaynaklanıyor olsa da, hiç de azımsanmayacak bir bölümü Trump yıllarında dosyaya girmiştir.
Ayrıca, Kongre’den geçmiş olan S-400’ler konusundaki bağlayıcı mevzuat yönetimin Türkiye karşısındaki hareket serbestisini zaten kısıtlıyor.
Bütün mesele, Biden yönetiminin Trump’tan miras aldığı bu baş ağrıtıcı sorunlar dizisini nasıl yöneteceği, bu çerçevede yeni dönemde Türkiye ile ilişkisini nasıl tanımlayacağı sorusunda düğümleniyordu. Kuşkusuz, Başkan Biden’ın Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile ilişkisini nasıl yürüteceği bu denklemin çok önemli bir sorusuydu.
*
İşte bu ortamda ABD’de Türkiye konusunda yürütülen oldukça canlı tartışmada birçok görüşün belirdiği söylenebilir. Azımsanmayacak bir kesim, yeni yönetimin Türkiye’ye karşı en azından başlangıç döneminde daha sorgulayıcı, mesafeli bir politika izleyerek, ABD’nin beklentilerinin dikkate alınacağı yeni bir ilişki yapısının tesis edilmesini savunmuştur.
Bunun karşısında “Türkiye’siz yapamayız, her şeye rağmen Türkiye ile yakın çalışma ilişkimizi sürdürelim” diyen ve stratejik çıkarlar üzerinden geleneksel çizginin devamını savunanlar yer alıyor.
Ancak kabul edelim ki, Demokratların Washington’a gelmeleriyle birlikte yeni bir iklimin belirdiğini göz ardı edemeyiz. Üstelik bu iklim Demokrat yönetimin dış politikasındaki -dünyada demokrasinin güçlendirilmesi- hedefinden de besleniyor.
Biden yönetimiyle ilişkilerde yeni bir başlangıç yapılabileceği düşüncesinin hâkim olduğu belirgin bir iyimserlik havası içinde 20 Ocak’a kadar sürecek geçiş döneminin tamamlanması beklendi. Her yeni başkanın işbaşı yapmasından sonra olduğu gibi, Biden’ın da ant içip Beyaz Saray’a adım atmasıyla birlikte makul bir sürede ilk temasın kurulacağı ve karşılıklı çıkarların ağır basmasıyla yola devam edileceği düşünülüyordu.
Bu beklenti içinde Biden’ın 2020 yılı ocak ayında New York Times gazetesine Erdoğan hakkında eleştirel ifadeler kullandığı ve kendisine karşı muhalefetin desteklenmesi gerektiğini söylediği mülakatının üzerine sünger çekildi. Hatta Erdoğan, bir açıklamasında Biden’ın bu sözlerine atıfla, “Biden beni iyi tanıyan birisi. Ben de onu iyi tanıyorum ama bir kez bir açıklaması oldu, ben cevap dahi vermedim. Şimdi böyle bir şey siyasiler arasında asla tevessül edilmeyecek bir konudur” diyerek meseleyi kapatmak isteyen bir tonda konuştu. (11 Aralık 2020)
Erdoğan, bu açıklamasında Biden’ın göreve başlamasını beklemek eğilimindeydi: “Ben bazı şeylere alıştığım için diyorum ki, Amerika’da devir teslim yapıldıktan sonra herhalde akışı çok daha iyi göreceğiz. Onun için bize düşen ‘Men sabera zafera’, sabredeceğiz ve göreceğiz...”
Erdoğan’ın söylediği Arapça “Men sabera zafera” sözü, “Sabreden zafere ulaşır” anlamına geliyor.
‘ALTERNATİF ARAYIŞINDA DEĞİLİZ’ MESAJI
Geçiş dönemi sırasında Erdoğan göreve gelmeye hazırlanan Biden’a bir dizi sıcak mesaj gönderdi.
Örneğin bu mesajlardan birinde “Ülkemizin ne Doğu’ya ne de Batı’ya sırtını dönme gibi bir lüksü olabilir” dedikten sonra Erdoğan şunları söyledi:
“
Bir yönüne baktığınızda, geçmişte belli dönemlerde yakın dostluk, müttefiklik, zenginleştirilmiş ortaklık, stratejik ortaklık, model ortaklık gibi kavramlarla tanımlanmaya çalışılan, bunlar üzerinden yüceltilen, ileri götürülmeye, her seferinde bir kademe yukarı çıkartılmaya çalışılan bir ilişki görüyoruz.
Gerçekten de konjonktürün uygun olduğu zamanlarda Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerin yüksek bir zeminde seyrettiği dönemler yaşandığı söylenebilir, çok uzun sürelere yayılmasa da...
Madalyonun diğer yüzünde ise ilişkilere damgasını vurmuş büyük krizlerin, kapanmayan ciddi görüş ayrılıklarının, travmaların uzun bir listesi vardır.
Ankara cephesinde, 1964 yılında Türkiye’ye NATO güvencesinin işlemeyebileceği mesajını içeren ünlü “Johnson Mektubu” ve ABD Kongresi’nin Kıbrıs Barış Harekâtı nedeniyle 1975’te Türkiye’ye silah ambargosu uygulayıp bir NATO ordusunun savunma yeteneklerinde ağır bir tahribata yol açması, bu krizlerin en uç örnekleri arasında sayılabilir.
Washington’dan bakıldığında, 1 Mart 2003 tarihinde Türkiye üzerinden Kuzey Irak’a cephe açılmasına izin verecek tezkereye TBMM’den verilen ‘hayır’ yanıtı ABD tarafında derin bir hayal kırıklığı yaratmıştır. Bunu, aynı yıl Irak Süleymaniye’de Türk askerlerinin başına ABD askerleri tarafından çuval geçirilmesi hadisesi izlemiştir.
ABD TARAFININ MUHAKEME ZAFİYETLERİ
Gelgelelim ilişkiler, bu sert sarsıntılara, bunların bıraktığı kalıcı izlere rağmen patlak veren sorunları bir şekilde taşıyabilmiştir. Bütün olumsuzlukların varlığına rağmen bu ilişkiyi ileri götürmeye dönük bir karşılıklı irade her seferinde ortaya konabilmiştir. İki tarafın karşılıklı çıkarları o kadar iç içe geçmiştir ve o kadar baskındır ki, bir noktada yaşanan problemlere, güvensizliklere rağmen her seferinde yeni başlangıçlar yapılabilmiştir.
En azından yakın zamanlara kadar böyleydi.
Tarih 14 Aralık 1988. ABD’deki başkanlık seçiminin bir ay kadar sonrasıydı. Beyaz Saray’da iki dönemi tamamlayan Ronald Reagan’ın ardından yerine kendisinin “Başkan Yardımcısı” olan “Baba” George Bush seçilmişti.
Özal’ın ziyareti ikisi arasındaki geçiş dönemine rastlıyordu. Ocak ayındaki resmi ant içme törenini beklemeden, yani Bush daha işbaşı yapmadan Washington’a gelmişti Özal. Reagan’a veda ederken, asıl hedefi dört yıl Beyaz Saray’da oturacak olan yeni başkan Bush ile yakın bir çalışma ilişkisinin altyapısını hazırlamaktı.
BABA BUSH ERMENİLERE VAATTE BULUNMUŞTU AMA...
O yıllarda da Kongre’de sıkça “Ermeni soykırımı” tasarıları gündeme giriyor, Türk-ABD ilişkileri de her seferinde bu tasarıların yarattığı yüksek basınç alanı içinde sıkışıyordu. Türkiye’nin politikası, kategorik bir şekilde bu tasarıları engellemek üzerine kurulmuştu.
Türkiye, bu tasarıların kabul edilmesini önlemek için elindeki baskı kartlarını, stratejik ağırlığını masaya koymaktan çekinmiyor, bütün imkânlarını bu doğrultuda seferber ediyordu.
Başkan Bush’un seçim kampanyası sırasında “Ermeni soykırımı kurbanlarının Kongre tarafından anılmasını destekleyeceği” vaadinde bulunmuş olması hassas bir durum yaratmıştı. Bu yönde bir tutum, ABD yönetiminin Ermeni grupların “soykırım” tezini tanıması anlamına gelecekti. Ankara cephesinde dikkatler Bush’un bu sözünü tutup tutmayacağı sorusuna çevrilmişti.
TEK ATIMI ATARSIN BİTER GİDER...
O yıllarda Hürriyet’in Washington muhabiri olarak görev yapıyordum. Madison Oteli’ndeki mülakatta