Gezgin

Mehmet YAŞİN

Boğaz’ın geçmiş zamanı

Fransız bilgini Pierre Gilles'in anlattığı 440 yıl öncesinin Boğaz'ı insanı hayretlere düşürüyor. Neredeyse bütün Avrupa'ya yetecek kadar balık, lezzetli istiridyeler, tepelerdeki üzüm bağları, meyve ağaçları. Bugününü görüp de aşık olduğumuz Boğaz'ı o günlerde görseydik karasevdaya düşerdik anlaşılan.

İstanbul Boğazı bence hálá dünyanın en güzel yerlerinden biri. Bunca yer görmüş biri olarak, böylesine iddialı bir cümleyi rahatlıkla kurabiliyorum. Çünkü buna itiraz edileceğine pek inanmıyorum.

Geçen bayram tatilini İstanbul'da geçirdim. Bu fırsattan yararlanıp, Boğaz'ı bir kez daha gezdim. Manzaralı tepelerinden, aşağılarda akıp giden yaşamı seyrettim. İnsanoğlunun acımasız saldırılarına nasıl dayanabildiğine her zaman olduğu gibi şaşırdım.

Gerçekten de Boğaz'ı ilk gördüğüm günle, bugün arasında oldukça büyük değişimler olmuştu. Örneğin bu süre içinde iki tane köprü kondurulmuş, yemyeşil korular yerlerini sitelere terk etmişti. Tüm bu olumsuzluklara rağmen İstanbul Boğazı, iki kıtayı ayırmanın gururundan hiçbir şey kaybetmemişti. Sırtlarda kalabilen yeşillikler azalmış bile olsa, geçmişin muhteşem izlerini hala gözler önüne seriyordu.

Bayram boyunca tepelerde kıyılarda gezdim, fotoğraf çektim. Bunu yaklaşık 40 yıldan beri yaptığım halde, hálá aynı heyecanı taşıdığımı hissettim. Bu arada, Eren Yayıncılık tarafından yayınlanan Fransız bilgini Pierre Gilles'in (Latincesi Petrus Gyllius) ‘De Bosporo Thracio-İstanbul Boğazı’ adlı kitabını okudum.

1561 yılında yazılan ve Boğaz'ın o gününü kıvrım kıvrım anlatan kitabın, neredeyse her satırında şaşırdım kaldım. Okudukça değişimin ne denli dehşet verici olduğunu daha iyi anladım. Kitabın bitiminde, bundan 100 yıl sonra Boğaz'ın ne hale geleceğini düşlemeye çalıştım. Gözümün önüne gelen görüntüler karşısında dehşete düştüm.

Bu hafta size, Petrus Gyllius'un gözünden, 440 yıl önceki İstanbul Boğazı'nı anlatmaya çalışacağım.

KARADENİZ'İN ANAHTARI

‘İstanbul Boğazı, Boğaz yolu dışında hiçbir deniz yolculuğu ile ulaşılmayacak olan iki denizi birleştirir. Onu Euripides, Pontos'un (Karadeniz) anahtarı olarak adlandırır. Karadeniz'i, Mare İnternum'u (Akdeniz), Tanais'i (Don Nehri), Nil'i geçtim. Bunların hiçbirinin, düşmanlara karşı Boğaz kadar güvenli olmadığını gördüm. Nitekim bu denizler çok geniştir. Don, buz tutup katılaştığında, barbarların köprüsü haline gelir. Çok uzun olan Nil, bir yerde korunsa da sonsuz sayıda yerde geçilebilir. Boğaz ise iki anakaranın tek kilididir. İki denizi açar ve kapatır.

Marsilya, Taranto, Venedik balık bolluğunda üstündür ama Boğaz hepsini aşar. Balıklar burada iki denizin kapısıymış gibi Boğaz'a, güz ve baharda girip çıkarlar. Doğa yasası o kadar kesindir ki, turnalar her yıl iki kez Akdeniz'e doğru uçarlar. Balık o kadar boldur ki, bir kimse rastgele çok sayıda balık tutabilir. Balık tutmak için eğitilmiş olmak gerekmez. Bu konuda hüner sahibi olmayanlar, hatta çocuklar ve kadınlar, evlerinden sarkıttıkları sepetlerle balık tutabilirler. Balık tutmada deneyimsiz olanlar bile, yemsiz olta iğneleriyle tüm Yunanistan'a ve diğer uluslara yetecek kadar palamut tutabilirler.

Sonsuz sayıdaki balık türlerini sayamam. Burada bir tek ağla, çok sayıda gemiyi dolduracak çeşit çeşit balığı sürüyle tutarlar. Boğaz üstün nitelikteki istiridyeyi, her zaman bol bol sunar. Öyle ki birçok pazar yeri, istiridye yığınlarıyla dolar. Roma'da, Venedik'te bilinmeyen amia (palamut, torik) yığınları da, pazar yerlerini doldurur. Boğaz'da çok lezzetli yiyecekleri yapılan balık sürüsü de boldur.

ALTIN AKAN VADİ

Boğaz'da oturanlar bol miktarda ete sahip olmasalardı, eğer balık yemekten hoşlansalardı, balığı serbestçe avlayabilselerdi, tuttukları balığın yarısını vergi olarak vermekle yükümlü olmasalardı, Karadeniz'den inen tüm palamutları hükümdara ayırmak zorunda kalmasalardı, İstanbul'un tüm pazarları gerçekten balıkla dolup taşardı.

Boğaz tatlılığıyla, Nil'in kumlarından daha fazla sayıda balık besler. Bal, balmumu, tahıl, şarap ve başka birçok ürün o kadar bol yetişir ki sadece Boğazlılara değil,uzaklardaki çok sayıdaki ulusa da bol bol yeter. Halk Boğaz'a haklı olarak, 'güzün altın, baharda gümüş' der. Aslında 'Khrysorrhoas-altın akan' demeleri daha doğru olurdu. Çünkü bunu, Şam'daki dahil her hangi bir Khrysorrhoas'tan daha çok hak eder. Nitekim Şam'daki Khrysorrhoas, sadece çevresini sular, bunun dışında hiçbir şey getirmez ve gemi yolculuğuna uygun değildir.

Boğaz'ın kıyıları, ince güzelliğiyle tüm denizlerin değil, en ünlü tüm ırmakların kıyılarıyla da yarışabilir. Boğaz'ın aktığı vadiden daha güzel bir vadi seyretmedim. O, her iki yanda hafifçe yükselen tepelerle ve tatlı eğimli vadilerle çevrilidir. Buraların bir bölümü koruluktur. Bir bölümü de üzüm bağları ve meyve ağaçlarıyla kaplıdır.

Boğaz, başlangıcından sonuna kadar, sürekli yapılarla güzelleşmişti. Uzun savaşlar sonunda yıkılan evler, Haliç'in başlangıcından Hestia Burnu'na kadar -bu kıyı yaklaşık 10 mil uzunluktadır- yine hemen hemen birbirini izleyecek şekilde yeniden yapıldı. Hatta teknelerin demirleme yerlerine, balık tutulan yerlere de inşaatlar yapıldı. Yumuşak başlı Boğaz bunların hepsine katlandı.’

Yukarıda okuduğunuz bölüm, benim seçtiğim paragraflar. Yazar Petrus Gyllius'un anlattığı Boğaz, bugünkü Boğaz'a pek benzemiyor. Kıyıdan olta sallayanların yakaladığı tek tük istavritten başka balık yok. Bir zamanlar tüm dünyaya yetecek kadar balık çıkan sularda, şimdilerde yarım kova istavrit zor tutuluyor. Pazar yerlerini dolduran istiridyeden vazgeçtim, yenecek temiz midye bile kalmadı. Tepelerdeki üzüm bağları, meyve bahçeleri yerlerini binalara kaptırdı. Tüm bu olumsuzluklara rağmen Boğaz hálá çok güzel. Zaman zaman bu kitabın eşliğinde sizi, Boğaz'ın dününe götürmeye devam edeceğim.

KİTAPTAN

Boğaz’ın en güzel vadisi Ortaköy

Bugünlerde İstanbul Boğazı'nın çok popüler yerleşim alanlarından biri olan Ortaköy, kitapta şöyle anlatılır:

‘Arkheion (Ortaköy), günümüzde Yunanlıların Hagios Phokas adını verdiği bir köydür. Köy beşten fazla vadiye ayrılmış ve bir vadinin deniz düzlüğünde kurulmuştur. Denizden içeriye doğru 2.000 passus (yaklaşık 3,5 km) uzanır. Üzüm bağları ve kirazlarıyla verimli bir yerdir. Her iki yanı denize inen tepelerle çevrilmiştir. Ortasında, her iki yakası çok iri taşlarla sağlamlaştırılan dere akar. Yaz-kış derenin su çevrimleri eksik olmaz.

Burada oturanlar vadinin, Diplokionion vadisinden daha üstün ve verimli olduğunu söylerler. Bu vadinin düzlüğünde yer alan Hagios Phokas adlı köyün yakınındaki hafifçe kavisli deniz kıyısı, gemilerin sürekli olarak geldiği bir liman oluşturur. Barbaros zamanında burası taşlarla doldurulup, gemilerin kıyıya kadar yanaşmasına uygun, limanlık yere dönüştürülmüştür.’

İstinye Koyu’nun üzüm bağları

Leosthenion Koyu (İstinye) doğudan batıya yaklaşık 2,5 kilometre uzanır. Ancak eni yer yer değişir. Koy, üç yandan yüksek tepelerle çevrilidir. Bu nedenle her yönden esen rüzgárlara karşı iyi korunmuştur. Sağ yandaki kıyı düzlüğü, yapıları ve bahçeleriyle, Yunanlıların oturduğu, kıyı uzunluğu kadar genişliği olan kalabalık bir köydür. Koy girinitisinin iç bölümündeki köyde Türkler oturur. Vadinin en alt düzlüğü, otlak olarak ayrılmıştır ve çayırlarla kaplıdır. Her iki yandaki tepeler, üzüm bağları ve meyve ağaçları ile kaplanmıştır.

Dionysios, derinliğinin fazla oluşu, tepelerin her yanını çevirmesi, bataklık girintisi nedeniyle İstinye Koyu'nun Haliç'e benzediğini söyler. Ama biçimi Haliç'e benzemez. Haliç geyik boynuzuna, Leosthenion ise sığır boynuzuna benzer.

BİR AÇIKLAMA

Geçen haftaki yazımdan sonra, başta dostum Kayhan Çolakel ve birçok okurumdan tepki aldım. Okuyucular, Nil üstündeki teknelerin anlattığım kadar kötü mü olduğunu soruyorlar ve gezilerini iptal etme niyetinde olduklarını söylüyorlardı. Kayhan Çolakel de, kendisinin ve diğer turizm şirketlerinin pazarladığı teknelerin gerçekten beş yıldızlı olduğunu belirtiyordu. Anladığım kadarıyla gemileri anlatırken, eleştirinin dozunu biraz kaçırmışım. Tekneler konusunda kendimi şartladığım, beş yıldızlı otel odası düşlediğim için böylesine bir eleştiri yapmıştım. Aslında tüm odalar temiz, geniş, rahat ve aydınlıktı. Okurlarım eğer böyle bir gezi düşünüyorlarsa bunu mutlaka gerçekleştirmelerini öneririm.