Dünyanın çatısında buzların arasında

Karadan ya da kurvaziyer gezileriyle, kuzey veya güney yarımküresinde uç noktalara gitmiş olabilirsiniz. Kuzeyde turistik kentlerin çoğu 60 – 63 derece kuzey enlemindedir: İzlanda’nın başkenti Reykyavik, Norveç’teki Bergen, Alaska’daki Anchorage... Güneydekiler ise 52-56 derece arasındadır: Falkland Adaları, Ushuaia, Cape Horn...
Kuzey Kutup Dairesi çok daha yukarıdan, 66 derece 33 dakika kuzey enleminden başlar. Buradan 81 derece enlemine, Svalbard Takımadaları’nın kuzey ucuna çıkmak ise tam bir maceradır. Vikinglerin, 16’ıncı yüzyıl kâşifi Willem Barentsz’in, 20’nci yüzyıl kaşifi Roald Amudsen’in izinden benzersiz bir keşfe yol alırsınız.
23 Türk gezginle geçen ay İstanbul’dan Norveç’e uçtuk. Oslo’dan uçakla 78 derece enlemindeki Longyearbyen’e geçtik. Norveç kıyılarından yaklaşık 700 kilometre açıktaki Swalbard Adaları’ndaydık. Orada bizi bir haftalık maceraya taşıyacak buzkıran Ortelius’a bindik. 100 yolcu, 50 mürettebatın yanı sıra gemide ikişer jeolog, keşif rehberi, birer ornitolog, kutup ayısı uzmanı, cankurtaran vardı. Türkiye sıcaktan kavrulurken bizler buzlar arasındaydık.

YÜZDE 60’I BUZUL
 
Isfjord körfezinden çıkıp kuzeye yöneliyoruz önce. Yıllarca acımasızca avlanan hayvanların diyarındayız. Balina, mors, fok ve kutup ayılarının sayısı son yılların sert çevre politikalarıyla yavaş yavaş artıyor. Eskiden en büyük ada Spitsbergen bölgeye de adını veriyordu. Günümüzdeki ismi Svalbard Takımadaları. Jeologlara bakarsak Svalbard 600 milyon yıl önce oluşmuş. İnanmayacaksınız ama o zamanlar Güney Kutbu’na yakın, 60 derece güney enlemindeymiş! Yılda 2,5 santimetre kuzeye kayıp 12 bin kilometre yol yapmış. 79 derece kuzey enlemine gelmiş. Svalbard tam bir buz cenneti. Çok zengin bir yaban hayatına sahip. Yaklaşık 2 bin 500 nüfuslu başkentin dışında birkaç ufak yerleşim var. Bunlar dışında insan yaşamıyor. Çok sayıda fiyorda sahip adaların yüzde 60’ı buzul kaplı. Svalbard’da dünyadaki tüm bitkilerin birer tohumun saklandığı Nuh’un Ambarı bulunuyor. Buzların erimesiyle yazın kısa süre için görünen toprak öyle çorak ki buraya ne Vikingler ne de İnuitler (Eskimoların bir kolu) buraya yerleşmiş.
Raudfjord’da (Kızıl Fiyord) gemiden suya indirilen zodyak tekneleriyle fiyort içinde geziye başlıyoruz. Donmuş deniz yazın gelmesiyle çözülmüş ama içinde hâlâ buz parçaları yüzüyor. Karadan denize inen bir buzul kolunun ön kısmı eriyerek denize karışmakta. Hiç görmediğimiz, yazın kutup bölgesine gelen binlerce kuş çıkıyor karşımıza: Kutup martısı (fulmar), kartavuğu, düdükçün, karabaş martı, kumkuşu, pembe ayaklı kaz, beyaz karınlı yeşilbacak, arktik kırlangıç, ördekler...
Liefdefjorden’de (Sevgi Fiyordu) tekrar zodyaklarla bu kez ördekleri keşfe çıkıyoruz. Tek ve çift gezen sayısız ördek örneği görerek gemimize dönerken bir kutup ayısının göründüğü haberi geliyor. Biraz erken ama çok sevindirici bir haber. Hep birlikte kutup ayısının göründüğü yere yöneliyoruz. Evet orada, buzları erimiş bir sırtın üzerinde, üstelik yavrusuyla...

AYININ ŞAŞIRTAN JESTİ

Aynı gün Monaco Buzulu’nun karşısındaki bölgede, karada yürüyüşe çıkıyoruz. Kimimiz 2-3 saat karda yürüyor, yuvarlanıyor. Hava sıcaklığı 5 derece. Ayaklarımızda geminin verdiği çizmeler, içinde 3 yün çorap. Üstümüzde kat kat yün kazak, su geçirmez pantolonlar, montlar, eldivenler.
Yazın gelmesiyle buzlar yer yer çözülmüş. Güneşi görünce bitkiler canlanmış: Karayosunu, liken, Kuzey Kutbu karanfili, yabanıl çiğdem, mor taşkıran çiçeği... Adalarda ağaç yok. Yalnızca 600 tür liken, 370 tür karayosunu saptanmış. Buzlar erise de altı donmuş toprak.
Akşamüstü 80 derece kuzey enlemine varışı, güvertede sıcak şarapla kutlayıp ünlü Hinlopen Boğazı’na giriyoruz. Ertesi gün daha da kuzeye çıkıyoruz. Gözümüz kutup ayılarında. Gemi kalın buz parçalarını kırarak ilerliyor. Önümüz donmuş deniz. Her yer bembeyaz. Müthiş bir görüntü. Sibirya’daki gibi uçsuz bucaksız bir beyazlık, sonsuzluk. 1909’da ABD’li Robert Peary, dört Eskimoyla bu buzları aşıp ilk kez Kuzey Kutbu’na ulaşmıştı. Amudsen ise kutup noktasını havadan geçen ilk kaşif olmuştu.
Gemide seminerdeyken bir kutup ayısının daha görüldüğü haberi geliyor. Üstelik tam da 81 dereceye vardığımızda. Hemen güverteye koşuyoruz. Ayı durup uzaktan bakıyor. Geminin yaklaşması yasak. Gemi durunca meraklı kalabalığı gören ayı büyük bir kibarlıkla yanımıza doğru geliyor. Neredeyse elimizi sıkacak. Kutbun kralı mağrur bir tebessümle arkasını dönüp gidiyor. Yürürken yerde iz bırakan patilerinin siyah iç kısımlarını görüyoruz. Herkes, kılavuzlar dahil, kutup ayısını gemiden bu kadar yakından görmenin sevincini yaşıyor. Bu sevinç akşam güvertede sıcak şaraplı, biralı bir barbekü partisiyle kutlanıyor, hem de hafiften yağan kar altında.

24 SAAT AYDINLIK

Kutup Dairesi’nde hazirandan temmuza güneş batmıyor. 24 saat gündüz. Her yer aydınlık. Ünlü geceyarısı güneşi. Svalbard’da yılın 99 günü tümüyle aydınlık, 84 günü tümüyle karanlık. 80/81’inci enlemlerde dünyayla ilişki kesiliyor. 5 gün telefon çalışmıyor. Avrupa Futbol Şampiyonası’nın finallerini seyredemiyoruz. Sonuçlarını gecikerek öğreniyoruz.
Wahlenberg Fiyordu’nda botlarla keşfe çıktığımızda fok, mors görüyoruz. Saat 21.00’de Gunnerden denilen yerde karaya çıkıp dinlenen mors sürüsünü gözlemliyoruz. Bu deniz memelisinin erkeği 3,5 metre boyunda, 1,5 ton ağırlığında olabiliyor. Dişisi de iki uzun dişe sahip. Midye ve benzeri deniz hayvanlarıyla besleniyor, 30 yıl yaşıyorlar. Hamilelik süreleri 15 ay, emzirme ise 2 yıl. Bölgedeki sayıları 1500 civarında.
Gezinin en ilginç yerlerinden biri adaların kuş cenneti Alkefjellet. Birkaç kilometre uzunluğundaki bazalt kayalarda 300 bin civarında kuş yaşıyor. Çoğu martı türünden. Yazın üremek için geliyorlar. Dışkıları kimi yerde kayaları pembeye dönüştürmüş.

KUZEY KUTBU’NUN EN VAHŞİ VE EN SEMPATİK HAYVANI

Kutup ayısı bambaşka bir yaratık. Kuzey Kutbu’nun lordu, en güçlü, en yırtıcı, aynı zamanda da en sempatik hayvanı, simgesi. Erkekleri 2-3 metre boyunda ve 700 kilogram ağırlığa ulaşabiliyor. Dişileri 150-350 kilogram. Başı, kulakları ve boyu ortama göre biçimlenmiş, etobur bir hayvan. Ömrü en fazla 30 yıl. Buzlarda açılmış deliklerden hava almaya gelen fokları avlayarak yaşıyor. Olmazsa beluga cinsi ufak balinalar, Svalbard geyiği, kuş yumurtaları, hatta zor durumda kalınca bitkiyle besleniyor. Amacı soğuğa dayanabilecek kadar yağlanmak. Yaz ve küresel ısınma onlara yaramıyor. Buzlar çözülünce fok avlamaları zorlaşıyor, aç kalıyorlar. Yavruları uzun mesafe yüzmeye çalışırken boğuluyor.
Geminin kutup ayısı uzmanına göre gördüğümüz yavru Aralık 2011’de doğmuş, annesi onu buzdan bir ine yerleştirmiş, martta ilk kez açık havaya çıkarmış. Muhtemelen 2 yaşına gelinceye kadar onu emzirecek. Beyaz ayılar 1-4 arası, genellikle 2 yavru yapıyormuş.
Ayı deyip geçmeyelim. Kuzey Kutbu sözcüğünün yabancı dillerdeki karşılığı “arctic” Yunanca “ayı” sözcüğünden türetilmiş. Astronomiden herkesin bildiği iki takım yıldızı: Büyük Ayı ve Küçük Ayı’dır. Küçükayı Takımyıldızı’nın kuzey ucundaki yıldız ise Kuzey Kutbu’nu gösteren dişi ayıdır.

YOK OLMA TEHLİKESİYLE KARŞI KARŞIYA

Kuzey Kutbu aslında yavaş yavaş eriyerek yok oluyor. Nedeni iklim değişimi, karbon salınımı, yeni kirleticiler. Güneş ışınlarını uzaya yansıtan buzullar küçüldükçe sular ısınıyor, denizin karbondioksiti emme gücü azalıyor.
Bu nedenle kutup gezileri sorumlu turizm ilkelerine göre gerçekleştiriliyor, turun başında “gezinizden iz kalmasın” dersi veriliyor. Karaya çıkarken, gemiye dönerken çizmeler özel olarak temizleniyor, fırçalanıyor, karada denizin getirdiği plastikler toplanıyor, flora ve faunaya müdahale edilmiyor, çiçek koparılmıyor, yere bir şey bırakılmıyor.
Svalbard çevresinde kutup ayısının dışında diğer memelilerden kutup tilkisi, kutup yunusu, beş farklı fok, 12 balina türü yaşıyor. Kuzey minke balinaları 10, Fin balinası 22-24 metre uzunluğunda.