Süpersonikler hızlandı

Uğur CEBECİ

Önce ses hızı aşıldı. İlk kez savaş uçaklarının ulaştığı bu hızı yolcu uçaklarına da uygulamak amacıyla yeni tasarımlar hayata geçirildi.

Süpersonik yolcu uçaklarının hikayesi böyle başladı. İlk çalışmalar 1952'de, henüz ses hızının geçilmesinden bir kaç yıl sonra Amerika'da NASA tarafından gerçekleştirildi. 1960'larda bu yarışa Avrupalılar ve Ruslar da katıldı. 1960'ların sonlarında önce Ruslar Tu-144'le, daha sonra da Avrupalılar Concorde'la ilk süpersonik yolcu uçaklarını gökyüzüyle buluşturdular. Aradan geçen 30 yılda dünyada daha başka bir süpersonik yolcu uçağı imal edilemedi. Şu an Tu-144 sadece test uçuşları için kullanılıyor. Concorde ise seferlerine British Airways ve Air France'ta devam ediyor. İşletme maliyetleri çok yüksek olan Concorde artık imal edilmiyor. Hizmette olan sadece 14 uçak var. Bu uçaklar 100 koltuklu.

BOEING BAŞLADI

İlk süpersonik uçak yarışına 1971 yılında başlayan Boeing, aynı yıl mart ayında Kongre'nin aldığı bir kararla çalışmayı durdurdu. Ama Amerikalılar şimdi hızlı çalışıyor. Süpersonik yolcu uçağı çalışmalarının merkezi Florida'daki NASA tesisleri. 1970'lerin başında potansiyel müşteriler için hazırlanan süpersonik yolcu uçağının 'mock-up'ı yani kabininin bire bir modeli hala duruyor. NASA'nın önderliğinde 1990'da başlayan proje, bu kez hükümet desteğine sahip. Yaklaşık 15 milyarlık projenin ana yüklenicisi Boeing. Motorlar ise General Electric ve Pratt and Whitney tarafından imal edilecek.

Projenin temel tasarımını içeren ilk bölümü tamamlandı. Diğer aşamalar için bir kaç yıl var. Projenin önünde iki büyük sorun bulunuyor. Bunlar gürültü ve maliyet yüksekliği. Gürültü konusunda motor imalatçılarına büyük görev düşüyor. Amerikan Süpersonik Yolcu Taşıyıcısının (SST-Super Sonic Transporter) motorlarını üretecek olan General Electric ve Pratt and Whitney, projelerinin yol alması için çalışmaların hızlandırılmasını istiyorlar. Motor imalatçılarının işleri zor. Günümüzde gürültü konusunda ciddi sınırlamalar var. Şu anda 20 desibel olan ses sınırlaması gelecek 20 yıl içinde 10 desibele kadar inecek.

MODEL UÇAK

Çalışmaların birinci aşamasında denemelerin gerçekleştirileceği özel model uçak imal edildi. Teknoloji Konsept Uçağı (Technogy Concept Aircraft-TCA) adı verilen model üzerinde rüzgar tüneli testleri yapılıyor. TCA'nın planlanan yolcu kapasitesi 300 koltuk. Seyir sürati saatte 2 bin 500 kilometre, menzili de 9 bin 250 kilometre olacak. Süpersonik uçaklar için 2015 yılında yaklaşık 100 milyar dolarlık bir pazar oluşacağı tahmin ediliyor.

Boeing projesinde uçağın maksimum kalkış ağırlığının 340.5 ton olacağını açıkladı. Uçak boyutları B777-200X/300X civarında olacak. Uzmanlar, boyutların büyümesinin gürültü oranını arttıracağını belirtiyorlar.

NASA'nın uçakla ilgili belirlediği özellikler şöyle:

Uçağın kanadı, süpersonik uçuş için uygun şekilde delta olacak. Böylece süpersonik hızlarda kolay uçuş ve kontrol yeteneği sağlanacak.

Uçağın ağırlığını azaltmak amacıyla gövdede çok hafif olan kompozit, Ti-graphite, ve çok yüksek derecede eriyen alüminyum kullanılacak.

SST'de özel kumanda sistemleri bulunacak. Bu sistemlerle ilgili çalışmalar ve testler NASA'ya ait F-16XL tipi uçakta gerçekleştiriliyor. Yüksek süratlerde kumanda yüzeylerine etkileri ise Rusların Tu-144 uçağı kiralanarak deneniyor.

Motor konusunda General Electric ve Pratt and Whitney'e Rolls Royce da katıldı. Concorde'un motorlarını da yapan Rolls Royce şirketi özellikle gürültüyü en aza indirmeyi ve yakıtın çok verimli kullanılmasını sağlamaya çalışıyor.

JAPONLAR YARIŞA KATILDI

Japonlar da süpersonik uçak imal etmek üzere çalışmalara başladılar. 1998'in eylül ayında 20 milyon dolara mal olan projenin ilk bölümünün tamamlandığı açıklandı. Çalışmalar Ishikawajima-Harima ve Kawasaki Heavy Industries tarafından gerçekleştirilecek. Motor olarak da Amerikan SST'sindeki motorlar kullanılacak. Uçağın ses hızının 2-3 katında uçması planlanıyor. Yolcu kapasitesi 250-300 kişi, menzili ise 11 bin kilometre olarak saptandı.

Yarıştan kopmak istemeyen Avrupalı havacılık çevreleri, Concorde'un yerini alacak bir uçak için çalışıyorlar. Fransız, İngiliz ve Almanya'dan küçük bir grup bilimadamının katıldığı çalışmalar, yıllık 10 milyon dolarlık bütçeyle sürüyor. Yeni bir SST imalini en çok Fransızlar istiyor. Ancak İngiltere ve Almanya'dan gelen itiraz sesleri projeyi yavaşlatıyor. Yine de Avrupalılar 2000'li yıllarda rakiplerinin uçakları belirdikçe çalışmaların hızlanacağından eminler. Avrupalılar hala Concorde gibi bir uçağın yapılamayacağına inanıyorlar.

DASSAULT KARARLI

Süpersonik yolcu uçağı konusunda yapılan çalışmalar sürerken Fransız ünlü iş jeti imalatçısı Dassault'un geçen yıl sesten hızlı bir iş uçağı üreteceğini açıkladı. Dassault süpersonik iş jetinin menzilini 7 bin 400 kilometre olarak belirledi.

Motor konusunda Dassault'nun üç ayrı seçeneği bulunuyor. Ya bir askeri savaş uçağı motoru, ya sivil ya da özel tasarlanmış bir motor kullanılacak. Askeri motorların 150-300 saat arasında bakım gerektirmesi ciddi bir sorun olarak Dassault'nun karşısına çıkıyor. Falcon 50EX boyutlarında planlanan uçakta yeni nesil savaş uçağı Rafale'de kullanılan uçuş sistemleri bulunacak. Uçağın süratinin ses hızının 1.4 katı olması planlanıyor. Yaklaşık 80 milyon dolarlık fiyatla satışa çıkacak olan iş jeti, 5 yıl içinde uçuş testlerine başlayacak.

Amerikan iş jeti üreticisi Gulfstream'in 1980'lerin sonunda Rus Sukhoi ile ortaklaşa geliştirdiği Süpersonik İş Jeti (Super Sonic Business Jet-SSBJ) projesi artan talep karşısında tekrar gündeme getirildi. Gulfstream 4 veya uzun menzilli modeli G5 gibi geniş bir gövdeye sahip olması planlanan uçağın 8 ila 10 yıl içinde uçuş testlerine başlaması planlanıyor. İki motorlu, kanat açıklığı 11-12 metre olacak uçak için Gulfstream, dünyanın en büyük savaş uçağı üreticisi Lockheed Martin'le ortak çalışacak. Delta kanatlı uçağın toplam kalkış ağırlığının 38.5-41 ton arasında olması planlanıyor.

kabin rahat olacak

Süpersonik uçaklarının gövdelerinin darlığı büyük sorun yaratıyor. Concorde'un en büyük sorunu da bu. Yolcular kendilerini bir soba borusuna girmiş hissediyorlar. Dar gövde ve dar koridor insanın içine sıkıntı veriyor. Yeni nesil süpersonik uçaklarda gövdede yapılacak genişleme ile yolcular kendilerini normal bir uçakta sanacaklar. Ama ses hızından çok fazla bir hızla uçarak çok kısa sürede istedikleri yere gidecekler. Üstelik kabinde normal uçaklardaki keyfi yaşayarak.

Gökyüzünde sanal savaş

Microsoft, yeni bilgisayar simulatör oyunu Combat Flight Simulator’ü (CFS) meraklıların beğenisine sundu. İkinci Dünya Savaşı uçaklarıyla katılacağınız uçuşlar ve havada yapacağınız it dalaşı (dog fight), özellikle savaş simulatörlerini sevenlerin hoşuna gidecek.

Microsoft şirketinin oyun yazılım bölümü uçak simulatör oyunları üzerine uzman. 1980'lerde başlayan Flight Simulator serileri bir çok bilgisayar meraklısının yıllardır en çok sevdiği oyunların başında yer alıyor. Uzun süredir savaşlı uçak simulatörü yapmayan Microsoft, özellikle Jane's Grubu'nun bu pazara hakim olması üzerine yeni oyun çalışmalarına geçen yıl başladı.

ÖNCE UÇAĞINIZI SEÇİN

CFS'yi yükledikten sonra ilk aşama olarak istediğiniz savaş uçağını seçiyorsunuz. Seçenekler arasında İkinci Dünya Savaşı'nın en güzel avcı uçakları var. Almanların Focke-Wulf Fw190A8, Messerschmitt Bf 109E ve Bf 109G, İngilizlerin Hawker Hurricane Mk1, Supermarine Spitfire Mk 1 ve 9, Amerikalıların ise Republic P-47D ve North Amerikan P-51D arasında tercih yapabilirsiniz.

Oyunu öğrenmenin en iyi yolu serbest uçuş yani free flight bölümüne girmek. Düşmanın olmadığı ve sadece uçuş amaçlı olan bu bölümde iniş-kalkış ve hava hareketleri çalışabilirsiniz. Bu aşamayı geçmeden görev aldığınızda başarı oranınız düşüyor.

Microsoft, uçakların kokpitlerini gerçeğe çok yakın hazırlamış. İnsan kendisini gerçek bir uçak kokpitinde hissediyor. Yer şekilleri de gerçeğe çok yakın. Ayrıca uçuşun her aşamasını hissederek yaşıyorsunuz. Ancak uçağın kumandaları günümüz uçaklarına oranla yavaş olduğundan gaz kolu ilerde uçmak gerekiyor.

Çeşitli görevler seçmek için görev tablosuna gelmeniz yeterli. Görev uçuşları yapmak için 3 yol var. Hızlı görevde kaç uçakla çarpışmak istediğinizi, tiplerini, hava durumunu, zamanı ayarlıyorsunuz. İlk görevlerde düşman uçakları hemen sizi düşürüyor.

Tecrübe kazandıkça oyunun zevki giderek artıyor. İsterseniz havada çarpışmak yerine yer hedeflerine saldırı veya keşif görevleri de seçebilirsiniz. Ve ortaya meraklılarının yanı sıra herkesi cezbeden mükemmel bir oyun çıkıyor. Ancak oyunda uçağı klavye ile uçurmaya çalışmak biraz zor. Bu yüzden uçuşun her etkisini size hissettirecek Sidewinder 2 gibi iyi bir joystick almanız öneririz.

TOLGA ÖZBEK

SES NASIL ÖNLENECEK?

Süpersonik uçakların karşılaştıkları en büyük sorunların başında ses geliyor. Uçağın hızlanması ve ses hızını aşabilmesi için motorların normal yolcu uçaklarında kullanılanlara oranla çok daha fazla kuvvet vermesi sağlanıyor. Bu kuvvet de savaş uçaklarındaki motorlarda kullanılan after-burner (AB) sistemiyle gerçekleşiyor. AB, motordan çıkan gücü tekrar özel bir yanma odasında yakıyor. Bu motora çok büyük güç sağlıyor ama yakıt harcamasını da arttırıyor. Savaş uçakları AB kullanırken büyük gürültüye neden oluyor. Uçaklar sesten hızlı uçarken arkalarında patlama sesleri bırakıyorlar.

Gürültünün önlenmesi için Rusların bir projesi var. Buna göre motorlardan çıkacak tepkiyle birlikte arkaya doğru ama ters dalgalanma açısında mikro dalgalar verilecek. Patlamanın ses dalgasına göre ters yönde olacak mikro dalgalar havada çarpışarak ses oluşumunu önleyecek. Ancak bu mikro dalga oluşturan büyük sistemin uçağa nasıl takılacağı ise soru işareti.

Krize rağmen hava trafiği arttı

Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu ( ICAO ) yaşanan ekonomik krize rağmen havayolu sektöründe uluslararası trafiğin 1998'de yüzde 1 oranında büyüdüğünü açıkladı. Bundan önceki son 5 yılda ortalama yüzde 7'lik büyüme gerçekleşmişti. Özellikle Asya-Pasifik pazarında yaşanan krizin sektörü önemli ölçüde etkilediğini belirten uzmanlar yine de yüzde 1'lik artışı sevindirici buldular.

ICAO'ya üye 185 ülkenin verdiği bilgiye göre 1998 yılında yaklaşık 1.5 milyar yolcu uçakla seyahat etti. Doluluk oranları ise yüzde 69'la 1997'deki düzeyde kaldı. Körfez Savaşı sonrasında yaşanan krizin ardından havayolları ilk defa 1993'te yüzde 70'lik bir kapasiteye ulaşmıştı.

Yıllardır büyük bir hızla gelişen kargo pazarı ise 1998’de yavaşladı. İç ve dış hat kargo geçen yılı ancak yüzde 1'lik artışla kapadı. Taşınan toplam kargo 1998'de 25 milyon tona ulaştı.

İşadamları en iyi havayollarını seçti

Her yıl OAG tarafından işadamları arasında yapılan dünyanın en iyi havayolu anketinden Birleşik Arap Emirlikleri'nin milli havayolu Emirates birinci çıktı. Şirket ayrıca ikinci kez 'Business Class' dalında da ödüle layık görüldü.

Çok sayıda işadamının katıldığı yıllık ankette, İngiliz Havayolları British Airways (BA) ise en iyi 'First Class' servisi veren havayolu şirketi ilan edildi. BA ayrıca 'En iyi Avrupa şirketi' ve 'Avrupalı yolcular için en iyi frequent flyer programları veren şirket' olarak da belirlendi.

Atlantik uçuşlarında ödülü Virgin Atlantic Havayolları kazandı. Virgin Atlantic, kabinde sunduğu ilginç ve değişik hizmetlerle tanınıyor. Virgin'in uzun menzilli uçuşlarında kabinde masaj hizmeti de veriliyor. Atlantik uçuşlarında ikincilik ödülünü ise British Airways kazandı.

Asya-Pasifik pazarında en iyi havayolu olarak Singapur Havayolları seçildi. Avrupa'dan Uzakdoğu'ya en iyi hizmeti veren şirket seçilen Singapur Havayolları ayrıca en iyi ekonomi sınıfında da ödüle değer bulundu. Genel sıralamada ise Singapur Havayolları, Emirates'in ardından ikinci oldu ve gümüş madalya kazandı. Singapur'a bir ödül de havalimanı dalında geldi. Uzun süredir birincilik ödülünü kimseye kaptırmayan Singapur Changi Havalimanı, bu yıl dördüncü kez aldığı ödülle 'En iyi havalimanı' ünvanını sürdürdü.

Kuzey Amerika'da Air Canada, Güney Amerika'da Varig, Avusturalya'da Quantas, Afrika'da Güney Afrika Havayolları en iyi bölgesel taşıyıcı ödüllerini aldılar.

Avrupa kısa mesafe ve Ortadoğu uçuşlarında en iyi 'business class' ödülünü Swissair kazandı. İngiliz charter şirketi British Midland ise Avrupa kısa mesafe, Asya ve Afrika'ya yaptığı uçuşlarda da en iyi ekonomi sınıfına sahip şirket seçildi.

İhsan DÖRTKARDEŞ