İş yerinde mobbing halk sağlığı sorunu

Aynı zamanda mobbingin Türk Ceza Kanununda yer alması adına çalışmaları bulunan ve Mobbingle Mücadele Derneği kurucularından Prof. Dr. Sefa Bulut ile söyleşimizde iş yerinde uygulanan mobbingin özelliklerini, sosyal, psikolojik etkilerini ve korunma yöntemlerini konuştuk.

Mobbing bir şiddet türü müdür?
Mobbingi sosyal şiddet kategorisinde değerlendirebiliriz. Fiziksel şiddetin etkileri gayet net görülebilir ancak mobbing gizli, dolaylı, indirekt yöntemlerin, tanımlanması, görülmesi çok zor olan şiddet türlerinden biridir. Biz buna iş yerinde duygusal şiddet de diyebiliriz. Aslında çocukların birbirine yaptığı akran zorbalığıyla yetişkinlerin birbirine yaptığı mobbing çok benzer; aynı amacı ve hedefi güdüyor. Çalışma hayatında herkesin yaşamış olduğu bazı zorluklar mutlaka oluyor; iş saatlerinin uzunluğu, işin zorluğu, üretim-tüketim ilişkileri ve iş yükü gibi durumlar insanlarda yorgunluk ve strese yok açıyor. Fakat bireyleri iş yerinde en çok işin zorluğu ya da güçlüğü değil, kişiler arası ilişkiler yormaktadır.
Bu açıdan toplumsal bir sorun olarak değerlendirilebilir mi?
Son 20-25 yılda dünyada ve ülkemizde çok fazla yapılan araştırma var, bir literatür birikti. Türkiye’de de psikologların, psikiyatrislerin, mobbingle mücadele derneğinin gördüğü ve incelediği çok fazla vaka bulunuyor. Çalıştığı kurumda 10-15 yıl mobbinge uğrayan insanlar var. Mobbing bireysel ve tek bir kişiyi ilgilendiren bir sorun olduğu düşünülse de aslında bir sosyal sorun, halk sağlığı sorunudur. Sadece psikologları ilgilendirmiyor, işletmecileri, endüstriyi, yatırımcıları, girişimcileri de ilgilendiriyor. Etkileri maruz kalanı çok derin bir şekilde yaraladığı gibi bu bireyin ilişki içinde olduğu, ailesini, çalışma arkadaşlarını ve ilişki içinde olan herkesi çok olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Sonuçta bu etkiler toplumsal gelişme ve ilerlemeye zarar vermekte, çok yetenekli, çalışkan bireylerin toplum yararına çalışması engellenmektedir.

BİLEREK VE SİSTEMATİK YAPILIR

Bir davranışın mobbing olduğu nasıl anlaşılır?
Psikolojik yıldırma yani mobbing kavramı son yıllarda oldukça popüler oldu ancak biraz yanlış anlaşıldığını da düşünüyorum. Herkes işyerinde kendisine mobbing yapıldığını iddia ediyor, bu doğru değil. Bir kişinin ya da grubun, başka bir kişi ya da grubu planlı ve düzenli olarak, yıldırması, baskı yapması ve her türlü rahatsız etmesi, mobbingdir. Burada önemli olan iki etmen vardır birincisi bilerek, isteyerek yapılması; bir diğeri de sistematik olarak haftada en az bir kez zorlayıcı bir davranışta bulunmasıdır. Böylece birey işlerinde pes ederek kayıtsız şartsız itaat edecek ya da iş yerinden ayrılacaktır.
Hangi davranışları mobbing dışında değerlendirmek gerekiyor?
Örneğin bir kere olan ve tekrarlanmayan kabalık, ses yükseltme ya da herhangi bir taciz mobbing değildir. Bunlar istisna olan olaylardır. Yine amirin ya da yöneticinin geç gelenlere işe vaktinde gelin, işinizi zamanında bitirin, iş yerinde kılık kıyafetlere dikkat edin ya da iş yerinde kahvaltı yapmayın demesi, uyarması ve de bu konularla ilgili birkaç kez uyarıda bulunması mobbing değildir.

NEDENİ PROFESYONEL KISKANÇLIK

Mobbing mağduru olanların ortak özellikleri nelerdir?
Bu davranışa hedef olan kişilerle yapılan görüşmelerde, bu kişilerin zeki, yetenekli, yaratıcı, başarı yönelimli, dürüst, güvenilir oldukları görülmektedir. Politik davranamayan bu kişiler, yeni fikirler geliştirdiği için psikolojik yıldırmaya daha fazla hedef olmakta ve daha üst düzeydeki personele tehdit oluşturacağı endişesi ile hedef seçilmektedir. Mağdurlar aynı zamanda çok iyi niyetli ve naif insanlardır, diğerlerinin art niyetlerini ve planlarını anlamakta zorlanırlar. Öyle görülüyor ki, mobbing kurbanları, iyi eğitimli, başarılı ve üstün yetenekli kişiler olmaları nedeniyle başkalarının dikkatini ve kıskançlığını çekmektedirler.
Mobbing yapanları nasıl tanımlarsınız?
Mobbingin en yaygın nedenlerinden birisi profesyonel kıskançlıktır. Genelde hırslı, narsistik özellikleri olan, başkalarını kolayca manipüle edebilen, yetersizlik duyguları yaşayan kişilerdir. Antisosyal-psikotik özellikler görülür, başkalarının emeğine saygı göstermez, empati duyma yeteneğinden yoksundurlar. İdeolojik ve politik farklılıkları da kendi çıkarları için kullanabilir, kolayca iftira ve dedikodu yapabilirler.

KENDİLERİNİ SUÇLARLAR!

Mobbinge uğrayan kişilerin davranışlarında ne tür değişiklikler oluyor?
Mobbing, kurbanın duygusal, sosyal ve ekonomik durumunu çok olumsuz olarak etkilemektedir. Mobbinge uğrayan bireyler başlangıçta bunun ne olduğunu anlayamazlar, kendilerini bir bilinmezlik içinde bulurlar, kendilerini suçlarlar. Bu aylar hatta yıllar bile sürebilir. Daha sonra öfke, çabuk kızma, kaygılı olma, depresyon, uyku sorunları olabilir. İlerleyen vakalarda aile içi sorunlar ve hatta boşanmalar sık görülür. Herkesin mobbingle baş etme mekanizmaları sağlam olmayabilir, bazı insanlar daha duyarlı olabilirler. Maalesef bu intihar ya da karşı tarafa zarar verme gibi sonuçlara kadar gidebilir.

GÜÇ DENGESİZLİĞİ DE ETKİLİ

Genellikle yöneticilerin çalışanlar üzerinde mobbing uyguladığı düşünülür, doğru bir inanış mıdır?
Mobbing üst yöneticilerden alttakilere yapılacağı gibi, çalışanların kendi aralarında da olabilir. Alttakiler hep beraber ortak bir konu etrafında birleşerek üstlere de mobbing yapabilirler. Popüler olan inancın tersine mobbing aşağıdan yukarıya daha çok yaygındır. Mobbing, bir anlamda sosyal sermayeye saldırıdır. Mobbing mavi yakalı çalışanlarda olabildiği gibi, beyaz yakalı profesyonel mesleklerde de olabilmektedir. Hatta daha üst düzeyde eğitimli olan bireyler arasında daha ince, daha derin, daha gizli ve daha sofistike bir şekilde de yapılabilmektedir. Mavi yakalılar arasında daha açık ve fiziksel ve sözle olarak kendini göstermektedir.
Güç dengesizliği ne kadar etkili peki?
Yıldırma davranışındaki etkenlerden birisi bireyler arasında güç dengesizliğinin olma durumudur. Burada kast edilen güç sadece fiziksel güç değil, aynı zamanda bir makam sahibi olma, sosyal olarak tanınma, geniş bir çevreye sahip olma, yaşça daha büyük ve etkili olma, bir yerde uzun süre kalarak tanınmış olma ve bazen de cinsiyeti de kapsamaktadır. Bireyler ya da gruplar bir şekilde kendilerinden farklı olanları, tolere edememekte ve onları farklı görmekte, dışlamakta, ötekileştirmekte ve onlara karşı düşmanca davranmaya başlamaktadır.

SAĞLIK VE EĞİTİMDE DAHA YAYGIN

Mobbingin yaygın olduğu sektörler var mı?
En çok stres ve yorgunluk yaşanan, insanlarla beraber çalışılan meslekler ve insanlar için yapılan servis sektöründeki mesleklerde olmaktadır. Özel sektördeki yaygınlığı da en az devlet sektörü kadardır. Eğitim ve sağlık sektöründe mobbing daha yaygındır. Ben özellikle tıp fakültelerinde insan ilişkileri, sosyal bilimler, iletişim derslerinin de verilmesi gerektiğini savunuyorum.
Kurumsal faktörler de mobbinge yol açar mı?
Kurumlarda çok otoriter ve hiyerarşik bir yapının olması, altlar ve üstler arasında direk bir iletişim kanalının olmaması, açık iletişim olmaması, iş tanımlamalarının ve beklentilerinin açık ve net olmaması da yıldırmaya yol açmaktadır. İş yerinde, çalışanlar arasında zaman zaman çekişmelerin, anlaşmazlıkların ve sürtüşmelerin olması kaçınılmazdır. Asıl sorun bu çatışmaların uzamasıdır.

PANDEMİ KAYGI YARATTI

Pandemi sürecinin de çalışanlar üzerinde farklı stresleri oluşmaya başladı. Bu süreci mobbing açısından nasıl değerlendirirsiniz?
Son bir yıldır yaşadığımız Covid sürecinde de çalışanlar, evden çalışma saatleri açısından kendilerini daha fazla baskı altında hissetmeye başladılar. Sürekli bilgisayar başında, her şeye hemen cevap verme zorunluluğunda hissediyorlar. Aslında Covid sürecinde işyerlerine gitmiyoruz ama daha fazla çalışıyoruz, gece geç saatlere kadar bilgisayar başındayız. Gene geç saatlere kadar whatsapp mesajlarını cevaplıyoruz. Bu da çalışanların yanlış anlaşılma kaygısından kaynaklanıyor, kimse iş yapmıyormuş ya da çalışmıyormuş gibi algılanmak istemiyor. Bu açıdan pandemi süreci çalışanları daha çok zorladı diyebiliriz.

YAŞADIKLARINIZI PAYLAŞIN

Mobbinge uğrayan kişiler haklarını koruyabiliyor mu, tavsiyeleriniz var mı?
Mobbingle ilgili bundan 10 yıl önce TBMM’nin kadın erkek fırsat eşitliği komisyonunda bir sunum yaptık ve çalıştaylar da gerçekleşti. Ardından da kanun hükmünde kararname çıkartılarak Türk Ceza Kanununda yer aldı, ciddi atılımlar oldu. Mobbinge uğrayanların şikâyetleri için, benim önerimle ALO 170 hattı da kuruldu. 10 yıl öncesine göre insanlar biraz daha bilinçli. Mobbinge uğradığını düşünenler için ayrıca önerilerim; bir ajandaya yaşadığınız olayları yazın, size gelen e-mail ve yazılı evrakları saklayın. Amirinize bundan sonra talimatları yazılı vermesini isteyin, mobbingci ile aynı mekânda yalnız kalmayın, gerekiyorsa ses ve görüntü kaydı alın. Yaşadıklarınızı ailenizle ve yakın meslektaşlarınızla paylaşın, kendinizi yalnızlığa sürüklemeyin. Size mobbing yapan kişiyi çok uygun bir dille uyarın ve hakkınızı mahkemede arayacağınızı söyleyin. Pek çok yönetici ve kurum mobbingci olarak anılmak istemez, o nedenle daha caydırıcı olabilirsiniz.

FARKINDALIK EĞİTİMLERİ VERİLMELİ

Bireysel ve kurumsal anlamda mobbingi önlemek adına neler yapılabilir?
Öncelikle çocuklarımızı akademik bilginin dışında, sosyal zekâsını da geliştirecek, diğer insanların niyetlerini, duygularını, sosyal ortamı da anlayacakları şekilde, duygusal açıdan da dirençli bireyler olarak yetiştirmemiz çok önemli. Kurumsal taraftan bakarsak, mobbing hakkında farkındalık eğitimleri verdirerek, hem çalışanları hem de yöneticileri daha fazla bilgilendirmek gerekiyor. Eğitim alan kurumlara olumlu olarak yansımakta; çalışanlar arasında yardım, dayanışma, uyum ve motivasyon artmaktadır. Bu da toplam üretime katkı sağlıyor. O nedenle tüm resmi ve özel kurumların, kuruluşların, şirketlerin ve sivil toplum kuruluşlarının çalışanlarına eğitim ve seminerleri aldırması çok gereklidir.