Fırtına, kasırga tayfun, hortum nedir benim başımda neden saç kalmadı

Benzer şekilde ABD’de tropikal siklonlara ‘hurricane’, Kuzey Pasifik Okyanusu’nun batısında ‘typhoon’, Hint Okyanusu’nda ‘cyclon’ ve Avustralya’da ‘Willy-Willies’ deniyor ama onlar da aynı şeyler olmasına rağmen neden biz onlara ‘kasırga’ ve ‘tayfun’ gibi farklı farklı isimler veriyoruz? Sonra onları da birbirine karıştırıyoruz! Ülkemizdeki tayfunlarla ilgili haberlerde ve genelde meteoroloji konusunda beni çıldırtacak kadar büyük bir kavram kargaşası yaşanıyor. Bunun için fırtına, kasırga, tayfun ve hortum üzerinde biraz durmak istiyorum. Türk Dil Kurumu (TDK) Güncel Türkçe Sözlüğü’ne (http://www.tdk.org.tr/) göre bu kelimelerin tanımını verip görüşümü söyleyeceğim. Sonra da haberlerden ilginç örnekler vermek istiyorum.


TDK’ya göre fırtına, ‘Yağmur ve kasırga getiren çok güçlü rüzgár. Coğrafya: Saatteki hızı 70 mil olan rüzgár’dır. TDK’ya göre fırtına neden (meteoroloji veya atmosfer bilimi değil de!) bir coğrafya terimidir ve kilometre yerine hız neden mil ile açıklanır?

Evrensel olarak meteoroloji biliminde fırtına, şiddetli rüzgarlarla birlikte yeryüzünde çeşitli zararlara neden olan yağmur, kar, dolu ve benzeri meteorolojik durumları belirten genel bir terimdir. Bunun için fırtınaların, yağmur fırtınası, rüzgar fırtınası, kar fırtınası, dolu fırtınası, toz fırtınası, kum fırtınası ve benzeri gibi çeşitli adları vardır. Rüzgár olmadan fırtına olmaz. Belki de sırf bu nedenle günlük dilde yalnızca ‘fırtına’ der ve bundan da rüzgar fırtınalarını anlarız... Rüzgar fırtınaları yapıları gereği ‘bir yönde düz esen’ ve ‘kendi ekseni etrafında dönen’ rüzgar fırtınaları gibi ikiye ayrılırlar.

TDK’ya göre hortum, ‘Hava veya suyun hızla dönüp sütun biçiminde yükselmesiyle oluşan, alanı dar bir siklon çeşidi, burgaç, girdap’tır. Fakat buradaki hortumun yerden yükselmeyle oluştuğu savı doğru değildir!

Hortumlar, küçük, güçlü alçak basınç alanlarında hızlı bir şekilde kendi etrafında dönen rüzgárlardır. Hortumların oluşumu, her zaman huni şeklini almış bir bulutla başlar. Bu ‘huni bulut’, bir filin hortumuna benzer. Şiddetli gök gürültüleriyle birlikte, dönerek ilerleyen huni bulut ancak yerle temas ettikten sonra, hortum olarak adlandırılır. Bu nedenle hortumun tanımı, ‘Buluttan aşağı uzanan, kendi ekseni etrafında şiddetlice dönerek yere değen hava sütunu’ gibi tanımlanması gerekir. Kendi ekseni etrafında dönen rüzgar fırtınalarından ülkemizde tek görüleni ise hortumdur.

NEYE KASIRGA DEMELİYİZ

TDK’ya göre tayfun, ‘Çin Denizi’nde ve Hint Denizi’nde görülen güçlü tropikal siklon’dur. Peki başka yerlerde görülen güçlü tropikal siklonlara ne diyeceğiz? Tayfunlar, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönen dünyanın bu dönüş yönüne zıt, tropikal enlemlerdeki okyanusların sıcak suları üzerinde doğudan batıya doğru hareket eden dev fırtınalardır. Çok büyük bir alanı kaplayan ve bir mevlevinin etekleri gibi kendi etrafında dönen bulut kümesinin ortasında da bu fırtınaların bir tane gözleri vardır.

TDK’ya göre kasırga, ‘Hızı saatte 120 kilometreyi aşan çok güçlü fırtına’dır. Anlaşılan TDK, rüzgarın ‘bir yönde doğrusal mı esiyor, yoksa kendi ekseni etrafında mı dönüyor’ ayrımına girmiyor. Tropiklerdeki kendi ekseni etrafında dönen maksimum rüzgarlar, hızları 60110 km/saatlik bir hıza ulaştığında ‘tropikal fırtına’; 110 km/saati aştığında da ‘tropikal siklon’ olarak adlandırılır, kasırga olarak değil. Ben Japonlar gibi tüm tropikal siklonlara Türkçe’de ‘tayfun’ veya ‘orkan’ denmesinin daha doğru olacağına inanıyorum.

Bir habere göre, ‘Kayseri’de fırtına değil kasırga: Kayseri’de hızı zaman zaman saatte 120 kilometreye ulaşan fırtına, devrilen ağaçlar ve binalardan kopan parçalar, bazı otomobillerin camlarını kırdı. Yahyalı İlçesi’nde iki, Mimarsinan Beldesi’nde de bir minare yıkıldı.’ (25/12/2001) Görüldüğü gibi tropiklerde değiliz ama ülkemizde de kasırga oluyor! Bence orta enlemlerde düz esen ve Bofor Rüzgar Sıkalası’na göre 118 km/saat veya daha fazla esen rüzgarlara ‘harikeyn’ veya ‘orkan’ yerine ‘kasırga’ demeliyiz...

TAYFUNU İNGİLTERE’YE GÖTÜRMÜŞLER!

Bazı sözlükler tropikal siklonları Türkçe’ye ‘kasırga’ olarak çeviriyor. Aynı sözlükler, ‘Twister’ filmindeki hortuma da ‘kasırga’ diyor. Örneğin, ‘Kıbrıs’ta kasırga: Limasol kentini dün aniden vuran şiddetli kasırga, arabalar ile ağaçları devirdi, camları kırdı ve çatılardaki su depolarını yerlerinden söktü.’ (28 Ocak 2003) Kıbrıs’ta, hem de kışın bir tropikal siklon oluşamayacağına göre bu haberdeki kasırga değil, hortum olmalı!

Şimdi aşağıdaki paragrafa bakın:

‘Kasırga Alarmı: Amerika’nın Florida eyaletini vuran son 14 yılın en güçlü kasırgası Charley, şimdi de İngiltere’yi vurmaya hazırlanıyor. İngiltere’yi zor günler bekliyor. Yetkililer, kasırga tehlikesinin giderek yaklaştığını belirtirken, gerekli tedbirlerin bir an önce alınması için uyarıda bulundu.’ (18/08/2004)

Burada hem tayfuna kasırga deniliyor, hem de tayfunu alıp İngiltere’ye götürmüşler! Saçımı başımı yola yola saç kalmadı... Allah’tan ekim ayının sonunda tayfun mevsimi resmen bitiyor.

Görüldüğü gibi teknik terimlere Türkçe karşılık bulunurken veya teknik metinler dilimize çevrilirken konuyla yakından ilgisi olmayanlar tarafından yapılan tercümeler çok hatalı olabiliyor. Atatürk’ün ‘Bilim tercüme ile değil, tetkik ile olur’ sözü gerçekleşmeden Türkçe’nin teknik bir dil olması mümkün değil...

Lütfen herkes kendi işini yapsın!