Avrupalı olma çabamız Bush’un konuştuğu yerde başlamıştı

ABD Başkanı George Bush’un önceki gün TV’lerden bütün dünyanın canlı olarak izlediği konuşmasını yaptığı ve bugün Galatasaray Üniversitesi’nin kullandığı Feriye Sarayları ile Bush’un konuşması sırasında arka planda görünen Ortaköy Camii, Türkiye’nin Batılılaşma tarihinde çok önemli bir yere sahip olan binalardı ve Balyan adındaki Ermeni bir aileye mensup olan mimarlar tarafından inşa edilmişlerdi.

Sultan Abdülmecid’in 1839’da ilan ettiği Tanzimat Fermanı ile Batılılaşma yoluna giren Türkiye’de saray hayatı da Avrupai bir çizgiye kaymış ve Dolmabahçe’den Ortaköy’e uzanan sahildeki eski saraylar yıktırılarak, buralara Batılılaşma çabalarının eseri olan binalar inşa edilmişti ve bütün bu binaların mimarları Balyan Ailesi’nin mensuplarıydı. Ancak inşaatların tamamı Avrupa’dan yüksek faizle alınan borç paralarla yaptırıldığı için, o dönemde büyük tepki toplamıştı. Sahilde yapılan ilk bina, Dolmabahçe Sarayı idi. Bir an önce Avrupa tipi bir sarayda yaşamak isteyen Sultan Abdülmecid’in emriyle Karabet Balyan tarafından inşa edilen sarayın tamamlanması on yıl kadar sürdü ve resmi açılış 10 Haziran 1856’da yapıldı. İnşaat devam ederken, yine Abdülmecid’in emriyle 1853’te Nikoğos Balyan’a Ortaköy Camii inşa ettirildi. Abdülmecid’in yerine geçen Sultan Abdüláziz, yine Avrupa’dan alınan borçlarla, Sarkis Balyan’a 1872’de Çırağan Sarayı’nı yaptırdı. Ancak son derece kalabalık olan saray halkını, yapılan bu yeni saraylara sığdırmak zorlaşınca başka mekánlara ihtiyaç duyuldu ve Çırağan Sarayı’nın Ortaköy’e uzanan tarafına yeni binalar inşa ettirildi. Yine Balyan Ailesi’ne mensup mimarların yaptığı bu binalara ‘ikinci derece’, ‘yan’ anlamına gelen ‘Feriye’ adı verildi ve bu isim zamanla ‘Feriye Sarayları’, ‘Feriye Sarayı’ halini aldı.

Dolmabahçe’den Ortaköy’e uzanan bu saraylar zinciri, tarih boyunca çok sayıda önemli olaya da sahne oldu. 1876’da askeri darbeyle tahttan indirilerek Dolmabahçe’den Topkapı Sarayı’na gönderilen Sultan Abdüláziz, Feriye’ye nakledildi, burada bilekleri kesilerek öldürüldü ve cenazesi şimdi restoran olan kullanılan Feriye Karakolu’na getirilip, pencerelerden sökülen perdelere sarılarak saatlerce bekletildi. Yine aynı yıl tahttan indirilen Beşinci Murad da Çırağan Sarayı’na kapatıldı ve ölümüne kadar, 28 yıl burada hapis hayatı yaşadı.

Avrupai tarzda binayı Balyanlar’dan öğrendik

İSTANBUL ve çevresinde bugün hepimizin bildiği çok sayıda bina, Osmanlı mimarisinde 1750’lerden başlayarak 1800’lerin sonuna kadar önemli bir yere sahip bulunan Balyan Ailesi’nin tamamı mimar olan mensupları tarafından inşa edilmiş ve bu eserler, Osmanlı başkentinin Avrupai çizgi taşıyan ilk binaları olmuştu. Kayseri’nin Derevenk Köyü’nde doğup 18. yüzyılda İstanbul’a göçeden Meremetçi Bali Kalfa’nın soyundan gelen Balyanlar, zamanla ‘hassa’ yani saray mimarı oldular ve İstanbul ile çevresinde çok sayıda bina yaptılar. Projelerini bazen ayrı ayrı hazırlar, bazen de eserler üzerinde hep birlikte çalışırlardı. İşte Balyan Ailesi’nin en önemli mensupları ve eserlerinden bazıları:

KİRKOR BALYAN (1764-1831)

Selimiye Kışlası, Aynalıkavak Kasrı, Bayezit’teki eski yangın kulesi, Nusretiye Camii, Davutpaşa Kışlası, eski Çırağan, Beylerbeyi ve Dolmabahçe Sarayları.

SENEKERİM BALYAN (1768-1833)

Bayezit Kulesi.

KARABET BALYAN (1800-1866)

Dolmabahçe Sarayı, Dolmabahçe Camii, eski Çırağan Sarayı, Cağaloğlu’ndaki Sultan İkinci Mahmud Türbesi, şimdi Mimar Sinan Üniversitesi’nin kullandığı Salıpazarı Sarayı, Zeytinburnu, Hereke ve İzmit fabrikaları.

AGOP BALYAN (1838-1875)

Beylerbeyi Sarayı, Aksaray Valide Camii, Koşuyolu’ndaki Validesultan Köşkü.

SARKİS BALYAN (1835-1899)

Beşiktaş’taki Akaretler, Beylerbeyi ve Çırağan Sarayları, Topkapı Sarayı’ndaki Mecidiye Köşkü, Galatasaray Lisesi, Yıldız Sarayı’nın muayede kasrı, Ayazağa Kasrı, bugün Kuzey Deniz Saha Komutanlığı olan Kasımpaşa’daki Bahriye Nezareti, Çağlayan Camii, şimdi İstanbul Üniversitesi’nin kullandığı Harbiye Nezareti, Gümüşsuyu Kışlası ve halen İTÜ’ye ait olan Maçka Kışlası.

NİKOĞOS BALYAN (1826-1858)

Ortaköy Camii, Ihlamur Kasrı, Küçüksu Kasrı, Mecidiye Kasrı, Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu ve tören kapıları, Dolmabahçe’deki Saat Kulesi, Çırağan Sarayı’nın planları.