Lozan ülkenin doğum belgesidir

Bugün bir genç karşınıza geçse ve ‘Bana Lozan’ı anlatın’ dese ne dersiniz?

Bir kere derim ki ‘Sevgili genç arkadaşım, sen nasıl ki doğum tarihini unutmuyorsun, ülkenin doğum tarihini de ezbere bileceksin. 24 Temmuz 1923 bu ülkenin doğum belgesidir.’ Bir kuruluş senedidir, ülkenin tapusudur. Siz sahip olduğunuz evin tapusu olmazsa o evin kendinize ait olduğunu iddia edebilir misiniz? Hayır. Lozan da aynı şeydir. Olmasaydı, oturduğunuz coğrafyanın size ait olduğunu ispat etmeniz zordu. Bu, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna giden ana belgedir. Büyük devletlerin, bugünkü tabiriyle küresel güçlerin, Ankara hükümetinin yani daha sonra kurulacak olan Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslararası alanda milli bir devlet olarak hukuken tanınmasını getiren bir belgedir. Dolayısıyla bugün her zamankinden daha fazla sahip çıkmak gerekiyor.

Neden bugün daha fazla sahip çıkmak gerekiyor?

Coğrafyadaki kaygı verici gelişmeleri hepimiz yakından takip ediyoruz. Dolayısıyla, Lozan’ın bize tevdi ettiği sınırlara sahip çıkma gibi bir sorumluluğumuz olduğunu düşünüyorum.

Lozan sulh anlaşması mıydı yoksa Türkiye’nin rejiminin de konuşulduğu bir masa mı?

Ben incelediğim belgelerde Türkiye’nin rejiminin tartışılmasına tanık olmadım. İngiliz belgelerinin hemen hepsine baktım. Bizdeki yayınlanan belgelerle, telgraflarla mukayeseli olarak da çalıştım. Öyle bir şey görmedim. Türkiye Lozan’a her anlamda bağımsız bir ülke olarak tanınmak için gitti. Tabii birinci temel amaç Misak-ı Milli’yi gerçekleştirmekti. Yani bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nın sınırlarıydı.

CURZON ENGELLEDİ

Bugünle bir bağ kurmak istersek, örneğin Kürt meselesine bakalım. Sorunu anlamak için Lozan’daki Musul müzakerelerini okumak mı gerekli?

Kesinlikle ve kesinlikle evet. Hepimizin bildiği gibi Musul, Misak-ı Milli sınırları içindeydi ve maalesef sınırları dışında kaldı. Çok ciddi bir mücadele verildi.

Peki yeterli miydi?

Bütün belgeleri görmüş biri olarak, çok ciddi bir mücadelenin verildiğini gördüm. O kadar ki Türk delegasyonu ‘Bize boş bir kâğıt verin, o boş kâğıdın altına imza atmaya hazırız. Ama siz bize Musul’u vereceksiniz’ bile diyor. İngiliz Genelkurmay’ının ışıkları bugünün moda tabiriyle iki gün boyunca sönmüyor. Neredeyse kabul görecek bir tartışmaydı, fakat İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon bunu engelledi. Gerekçe şuydu: ‘Biz Birinci Dünya Savaşı’nı boşuna mı yaptık, bu kadar askeri boşuna mı öldürdük. Musul Türkiye’ye verilemeyecek kadar önemli bir yerdir!’ Biliyor musunuz, Türk tarafı Musul için plebisit önerdi yani halka sorulacak: Türkiye ye mi yoksa İngiliz mandası altındaki Irak’a mı dahil olmak istiyorlar. İngiltere bölgeden gelen istihbarat raporları doğrultusunda bunu reddetti. Eğer plebisit yapılırsa Kürt aşiretlerinin tercihi Türkiye olacaktır ve İngiltere Musul’u kaybedecektir.

Musul’u kurtarmak mümkün müydü?

Mümkün olabilmesi için savaşmanız gerekiyordu. Ben Türkiye’nin savaşabilecek koşullara sahip olmadığını biliyorum. Çünkü 1911 Trablusgarp, 1912-13 Balkan Savaşları, daha gözünüzü açamadan Birinci Dünya Savaşı geldi. 1919-1922 Milli Mücadele yıllarıydı. Bu koşullarda savaşamazdınız. Nitekim, herkes Musul konusunda kendilerine hücum ettiği zaman Atatürk’ün Meclis’te şöyle bir lafı var: ‘Efendiler, Misak-ı Milli diyor ve sürekli bunun üzerinden eleştiri getiriyorsunuz. Misak-ı Milli’nin haritası yoktur!’ ‘Sen Musul’dan vazgeçelim mi diyorsun’ diye ayağa kalkıyorlar. Devam ediyor Atatürk: ‘Musul’dan vazgeçelim demiyorum fakat Musul’u Türkiye’nin kendisini çok daha güçlü hissedeceği ileri bir tarihe erteleyelim’ diyor.

AN 1923’ÜN ÖNGÖRÜSÜ

Kürt sorunuyla ilişkisi...

Bir kere 1923’ün öngörüsü beni çok şaşırtmıştır. Dört başlık altında toplayabilirim. Söylenenler şunlar: 1- Türkiye, eğer Musul’u kaybederse bu ilerde bir Kürt-Türk ayrılığına sebebiyet verecektir. 2- Türkiye eğer Musul’u kaybederse, bu ilerde başına bir Kürt problemi doğuracaktır. 3- Türkiye eğer Musul’u kaybederse büyük devletler burada bir Kürt devleti kurdurmak suretiyle gerek Türkiye, gerek Ortadoğu politikalarını bu Kürt devleti üzerinden sürdürecek. 4- Bu büyük devletler, Türk-Kürt ayrımını körüklemek suretiyle İslam âlemini bölmeyi hedefleyecektir.

Eleştirilebilir yanları olduğunu düşünüyor musunuz?

Adaları alsaydık! Evet, ne şahane olurdu. Musul’u alsaydık! Evet, harika olurdu. Ama müzakere yapıyorsunuz. Bir şeyleri veriyorsunuz, karşılığında bir şeyleri alıyorsunuz. Bakın en önemlisi bağımsız bir devletin tanıtılması. Osmanlı borçlarının diğer devletlere de bölüştürülmesi, savaş tazminatı ödenmemesi, kapitülasyonların kaldırılması... Tüm bunlar kayda değer başarılardır. Çünkü karşı taraf size, ‘Siz yenik Osmanlı devletisiniz. Eşit koşullarda değiliz ki’ diye dayatıyor.

Ya Ankara’nın görüşü?

‘Biz sizinle eşitiz. Biz yenik Osmanlı hükümeti değiliz. Biz savaş kaybetmiş, Mondros Ateşkesi’ni imzalamış, arkasından Sevr’i imzalamış hükümet değiliz. Siz karıştırıyorsunuz. Biz Milli Mücadele’yi vermiş, yani Kurtuluş Savaşı’nı kazanmış, arkasından Mudanya Ateşkesi’ni imzalamış, kazanan bir taraf olarak Lozan masasına oturduk’ diyorlar. Bunun bile kabul ettirilmiş olması büyük başarıdır.

100’ÜNCÜ YILINDA HÜKMÜ BİTER Mİ?

Siz yıllarca benzeri birçok belge incelediniz. 100’üncü yılında Lozan’ın hükmünün ortadan kalkması söz konusu mu?

Bu konuda iddialı konuşacağım. Belgeleri iyice taradım. 2023’te biteceğine dair en ufak bir belge ya da karine ile karşılaşmadım. Bilimsel anlamda bakıyorsam bu yok hükmünde. Ha bunu savunuyorsanız, iddianızı ispatla yükümlüsünüz, ben de size ‘Belgesini gösterin’ derim. Bu belgeyi bulursanız, önünüzde eğilmeye hazırım.

Belgeleri incelerken hiç şaşırdığınız oldu mu?

İstihbarat beni çok şaşırttı. Belgelerin okunuyor olması, açılması beni şaşırttı. Bir de karşı tarafın yani İngiltere’nin en az Türkiye kadar savaşamayacak durumda olmadığını bilmiyorduk. İstihbarat kaçağının nerede olduğuyla ilgili bir isim var belgelerde ama üstü karalanmış. İki kez daha gittim, bulamadım o ismi. Bir daha gitmek isterim. Lozan konusunda belki de yeni belgeler açıklanır diye düşünüyorum.

POSTALLARINI ÇIKARIP GİTTİ

İsmet Paşa’nın buradaki rolü?

İsmet Paşa’yı hep bir görev adamı olarak tanımlıyorum. Kendisine verilen görevi ne pahasına olursa olsun gerçekleştirmek için mücadele ediyor.

Ama ağır biçimde eleştiriliyor.

Şöyle katılabilirim belki. İsmet Paşa, tam karşısındaki meslektaşı Lord Curzon kadar deneyimli bir diplomat değil. Karşı tarafın ömrü diplomasiyle geçmiş. Yaş olarak da daha deneyimli. Yani İsmet Paşa, Lozan’a gittiğinde 39-40 yaşında, karşı taraf 60’ın üstünde. Siz karşısına savaştan yeni çıkmış bir askeri gönderiyorsunuz. İsmet Paşa, postallarını çıkardı ayakkabılarını giydi, Lozan’a gitti.

Tartışmalı bir karar yani.

Eleştirebilirsiniz. Ama size şöyle bir şey söylerim o zaman: Türkiye Cumhuriyeti’nin ya da Ankara hükümetinin yetişmiş kadroları mı vardı da onların yerine İsmet Paşa gönderildi? İsmet Paşa’nın gönderilmesinin arkasındaki en büyük neden Atatürk’ün kendisine güvenmesiydi. O kadar ısrarcı direniyor ki, bütün gazeteler ‘İnatçı İsmet Paşa’ diyor. Lord Curzon bile ‘Bu İsmet Paşa’nın inadından, ısrarından usandım. Mısır’ın piramitlerine konuşmakla aynı, söyle taşa, geri gelsin’ diyor. Osmanlı’nın kadrolarıyla gidilmemesini de anlayabiliriz değil mi?

İnatçı dediniz... İlk gün oturma düzeninde direnmiş...

Türkiye’nin eşitliğe ne kadar önem verdiğini gösteren bir olaydır. Bir gün sonra toplantı yapılacak; İsmet Paşa akşamdan salonu görmek istiyor. İsviçreliler şaşkın, ‘Yarın göstersek’ diyorlar. Kabul etmiyor. Salona giriyor, bir araya dizilmiş bir sürü sandalye ve karşısında tek bir sandalye. ‘Karşıda kimler oturuyor’ diye soruyor. İngiltere, Fransa, İsviçre falan. Peki bunların karşısında kim oturuyor. Türkiye! ‘Siz ne demek istiyorsunuz. Savaşın galipleri, savaşın mağlubunu yargılıyor, öyle mi? Bu oturma düzeni sabaha kadar düzelecek, yoksa görüşmelere başlamayacağım’ diyor. Ertesi gün 09.00’da başlayacak görüşme. Saat 08.00 yine kapıya dayanıyor. Bakıyor ki normale dönmüş. Belki küçük bir olay ama bu ‘Türkiye’nin yenik devlet değiliz’ konusundaki ısrarını gösteriyor.

LOZAN MESAJLARININ ŞİFRELERİ KIRILDI

‘Türkiye savaşacak güçte değildi’ dediniz. Karşı taraf o güçte miydi?

Bunu bugün açığa çıkan belgelerden görüyoruz ki, hayır! Aynı savaşamaz durumu karşı tarafta da var. İngiltere’de de var örneğin.

Ama daha güçlü görünüyor, niye?

Çünkü istihbarat çok şeydir, istihbarat her şeydir.

Yani dengeyi istihbarat değiştirdi.

Bir kere karşı tarafın elini okuyabildiler. İkinci yarıda İngiliz delegasyon başkanı Rumbold’un çarpıcı bir sözü var: ‘Biz görüşmeler sırasında karşı tarafın elini bilen briç oyuncuları gibiydik’ diyor. Lozan’dan Ankara’ya, Ankara’dan Lozan’a çekilen telgraflar açıldı, şifreleri kırıldı, okundu. Bir hat vardı. O telgraf hattı ne yazık ki İngiltere’nin kontrolündeydi. Dolayısıyla siz karşı tarafın, hangi konuyu, nereye kadar savunacağını ve hangi noktada geri adım atacağınızı biliyorsunuz ve stratejinizi ona göre oluşturuyorsunuz. Türkiye’nin iki tane olmazsa olmaz konusu vardır.

Neydi onlar?

Biri kapitülasyonlar, diğeri de Misak-ı Milli sınırları içinde bağımsız bir Ermeni devleti kurulmaması! Bunlar telgraflardan öğrenildiği için ertesi gün İsmet Paşa’yı sıkıştırıyorlar. İsmet Paşa ‘Hayır’ diyor, odadan çıkıyor ve masadan kalkan taraf olarak görülüyorsunuz. Uluslararası kamuoyu önünde Türkiye, uzlaşmaz bir taraf olarak gösterildi. O zamanki tartışmalarda, Meclis’teki gizli oturumlardan da bilgi sızıyordu bu arada. Oradaki milletvekillerinin konuşmaları, bir bakıyoruz karşı tarafın dışişleri bakanlarının masasında.

KİMDİR?

Doç. Dr. Sevtap Demirci, Marmara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden mezun olduktan sonra Cambridge’de yüksek lisansını tamamladı. Doktorasını yapmak üzere The London School of Economics and Political Science’a kabul edildi ve burada Lozan Antlaşması’nı çalıştı. İngiliz arşivlerini inceledi ve istihbarat raporlarından özel yazışmalara, resmi telgraflara kadar bütün belgeleri elden geçirdi. Bu araştırmalar İngilizce olarak yayımlandı ve 2011’de ‘Belgelerle Lozan’ adıyla Türkçeye çevrildi. Sevtap Demirci Boğaziçi Üniversitesi’nde öğretim üyesi.