Çağımızın yeni kelimesi: Gaslighting

BİRİLERİNİN ‘KUKLA’SI OLMAYIN

Uzman psikolog Erhan Özden, insanın kendi içinde -az ya da çok, bu kişiye göre değişebiliyor- varlık bilincine dair şüphe ve boşluklar olduğunu söylüyor ve diyor ki:

“Gaslighting dediğimiz psikolojik şiddet işte tam da burada başlıyor. Bir ilişkide -bu evlilik, iş ya da arkadaşlık ilişkisi de olabilir- kişiyi manipüle ederek uygulanan sinsi, anlaşılması güç, psikolojik bir şiddet türüdür gaslighting. Şiddeti uygulayan kişi/kişiler kafamızdaki şüpheleri, boşlukları iyi bilir ve buna oynarlar. Mesela bir bebek ilk doğduğunda nasıl doğup doğmadığının, annesinin karnında olup olmadığının ayrımına varamaz, gaslighting’e uğrayan kişi de suçlandığı durum her ne ise onu kendisi mi yarattı, hata kendisinde mi yoksa karşısındakinde mi, ayırt edemez. Yaşanan her şey için kendini suçlar; aklından, algısından, hafızasından şüpheye düşer. Böylelikle daha kontrol edilebilir hale gelir. Cinsiyetten bağımsız herkes gaslighting uygulayabilir. Narsisistik kişilik bozukluğu olanların uygulayıcı olması daha olası.”

ÜZERİNİZE HÂKİMİYET Mİ KURULUYOR

‘Birinin kuklası olmak’ diyebilir miyiz bu duruma?’ Özden, şöyle cevaplıyor: “Bu, iyi bir metafor. Evet, tam olarak ‘Birinin kuklası olma hali’. Kişi kendinden ne kadar şüphe duyarsa o kişiyi yönetmek, üzerinde hâkimiyet kurmak o kadar kolaylaşır. Partner ilişkilerinde daha sık gördüğümüz bir durum. Mesela, ‘Akşam dışarı çıkacağım’ diyor taraflardan biri, öteki ‘Neden daha önce söylemedin? İlk kez söylüyorsun’ diyor. Karşı taraf aslında gerçekten de dışarı çıkacağını söylememiş, hemen savunmaya geçiyor: ‘Kafanda kuruyorsun. Söyledim. Hastasın sen. Kendinde değilsin sanırım.’ Bu sözlerle kendinizden şüphe duymanızı sağlıyor. ‘Haklı. Benim suçum’ derken buluyorsunuz kendinizi. Bir başka örnek; en yakın arkadaşınızı kıskanıyor diyelim. Arkadaşınızdan şüphe duymanızı sağlayacak cümleler kuruyor. Mesela, ‘İlişkimizi kıskanıyor’, ‘Sen farkında değilsin’, ‘Başkaları da benim gibi düşünüyor.’ Ne kadar manipüle eder, kendinden şüphe duymasını sağlar ve yalnızlaştırırsanız kişi o kadar çok -hatta sadece- size inanır hale gelir. Çoğu kişi maalesef içinde bulunduğu durumun farkında değil.”

FARK EDİLMESİ UZUN SÜRÜYOR

“Ataerkil toplumlarda, erkeğin, kadının üzerinde hâkimiyet kurması, sahiplenmesi, kontrol etmesi gerektiği gibi kodlar var. Bu, bizlerin ebeveynlerimiz aracılığı ile öğrenegeldiğimiz bir ilişki modeli. Bu kodlar gaslighting’i meşru kılabiliyor. Oysa kişi böyle bir durumda hemen gaslighting uygulayan kim ise (partner, arkadaş, patron vs.) onunla iletişimi tamamen kesmeli. Ama maalesef bu pek gerçekçi değil çünkü gaslighting mağduru, uğradığı haksızlığın farkına zor varır, ‘Acaba bana mı öyle geldi?’ der, ‘Gerçeği söylüyor galiba’ diye düşünür. Bu sebeple kişisel terapi almak önemli, farkındalığınızın artmasına destek olur.”

HER ŞEYİN EN KÖTÜSÜ HEP ‘BENDİM’

Özge Demirci ile bir arkadaşım vasıtası ile tanıştım. 24 yaşında lise aşkı ile evlenmiş, iki çocuk annesi. 16 yıllık evliliğini 3 yıl önce psikolojik şiddet sebebi ile noktalayıp yarım bıraktığı kariyerine (bankacı) yeniden dönmüş. Evliyken uğradığı psikolojik şiddetin aslında ‘gaslighting’ olduğunu yenice keşfetmiş. Şöyle anlatıyor:

“Yaptığım hiçbir şey onun için yeterli olmadı. Onun gözünde sorun çıkaran taraf hep bendim. Dahası buna ben de inanıyordum. Çevremde beni uyaracak kimse de kalmamıştı çünkü en sevdiklerimi bile ‘Kıskanıyorlar’ diyerek uzaklaştırmıştı. Ailemle aramı bozdu. Hep ve her koşulda o haklıydı, en doğrusunu hep o bilirdi. ‘Kıskanma’, ‘Karışma adama’, ‘Rahat bırak’ diyordum kendime, ‘Beni seviyor da hep ondan yapıyor’ avuntuları ile yaşıyordum. Ama günün sonunda azarlanan, küçük düşürülen, ‘aptal’ olan hep ben oluyordum. Sosyal ve ekonomik anlamda ona bağımlıydım, ‘Bensiz bir hiçsin’ derdi hep, bunun farkında idi. Kendime olan güvenimi, inancımı kaybetmiştim. Pasif, çirkin ve işe yaramaz hissediyordum. Bakkaldan ekmek alacak olsam bile önce sorardım. Ne zaman bir şey başarsam -ki genellikle çocuklar ile alakalıydı bu- hemen eleştiriyordu. Yeni bir kıyafet alsam ‘Şişman mı göstermiş’, saçımı boyatsam ‘Yaşlı mı durmuş’ diyordu. Ne zamanki kendime şu soruları (soruları hatanın kendinde olduğunu düşünüp düzelmek için psikoloğa başladığında sormuş) sordum:

1- Bu ilişkide eşit miyim?

2- Güvende miyim?

3- Saygı görüyor muyum?

4- Gerçekten seviliyor muyum?

5- Onay ya da rızam ne kadar önemli?

Cevaplar hayır ise anlıyorsunuz. Zor ama bireysel huzur ve mutluluk vereceğiniz cevaplarda gizli.”

NEDEN GASLIGHTING (GAZ LAMBASI) DENİYOR

Gaslighting kelimesi İngiliz oyun yazarı Patrick Hamilton’ın 1938 yılında yazdığı kitaptan geliyor. Kitap 1945’te beyazperdeye de uyarlandı ve 7 dalda Oscar kazandı. Gregory ve karısı Paula orta sınıf bir çifttir. Gregory bazı değişiklikler ile Paula’ya evdeki ‘gaz lamba’larının kısıldığını, ayak sesleri duyduğunu, eşyaların kaybolduğunu düşündürtür, delirmeye başladığına ikna eder. Amacı onu akıl hastanesine göndermek ve evde saklı mücevherlerin sahibi olmaktır. “Gerçeklik algısını bozma” olarak gaslighting buradan gelmekte. Bu moda kelimeye henüz Türkçe bir karşılık ise önerilmiş değil.