Alışveriş bağımlılığı

Alışveriş anında mutlu olsalar da sonrasında pişmanlık, suçluluk, kendilerine kızgınlık gibi olumsuz duygular yaşarlar. Paralarını düşünmeden harcadıkları için genellikle ekonomik sıkıntıya düşerler ve para biriktiremezler. Bazı psikologlar bu bağımlılığı, alkol veya uyuşturucu bağımlılığına benzetiyor.

Danışan: Evimiz yakında “çöp ev” olacak. Annem o kadar çok şey biriktiriyor ki artık evde oturacak yer kalmadı. Bırakın bizim çocukluğumuzdan kalan eşyaları, kendi çocukluğundan kalanları bile saklıyor. Hem eskileri atamıyor hem de alışveriş yapmaya devam ediyor. Evin içinde bir odası var, oraya kimseyi sokmuyor; torbalar, kutularla dolu. Dün bir şey aramak için girdiğimde gözlerime inanamadım. Torbaların içinden üstünde etiketleri duran kıyafetler çıktı. Eminim o bile hatırlamıyordur artık. Annem 50 yaşında ve ona ömür boyu yetecek kadar kıyafeti, ayakkabısı, makyaj malzemesi, takısı, ev eşyası olduğuna eminim. Geçen ay kredi kartına öyle bir borç geldi ki hepimiz şoke olduk, babamla çok büyük kavga ettiler. Annem de üzülüyor ama galiba engel olamıyor. Bu nedir? Tedavi edilebilir mi?
- Dr. Başak: Annenizin yaşadığı problem, literatürde “alışveriş bağımlılığı” veya “dürtüsel alışveriş” olarak geçiyor ve tedavisi için yöntemler öneriliyor. Bu tip problemi olan kişiler, ihtiyaçları olmadan sürekli bir şeyler satın alırlar ve satın alma dürtülerini kontrol edemezler. Alışveriş anında mutlu olsalar da sonrasında pişmanlık, suçluluk, kendilerine kızgınlık gibi olumsuz duygular yaşarlar. Paralarını düşünmeden harcadıkları için genellikle ekonomik sıkıntıya düşerler ve para biriktiremezler. Alışveriş bağımlılığını, bazı psikologlar alkol veya uyuşturucu bağımlılığına benzetiyor; kişi kendine zarar verdiğini bilir, buna rağmen anlık olarak verdiği mutluluktan, zevkten kendini alamaz. Kilo fazlalığına neden olan aşırı yemek de buna benzer dürtüsel bir davranış. Kilo alacağınızı, size zarar vereceğini bildiğiniz halde dürtülerinize engel olamaz ve düşünmeden, o an mutlu olabilmek, iyi hissetmek için yememeniz gereken ne varsa yersiniz. Bazı psikologlar alışveriş bağımlılığının depresyon veya kaygı bozukluğu ile de ilişkisi olduğunu öne sürüyor.

ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI PARA AZLIĞI DİNLEMEZ!

Danışan: Annemin depresyonu olduğunu sanmıyorum ama yine de bilemem. Şu bir gerçek ki alışveriş yaptığında çok mutlu oluyor. Emekli olmadan önce de çok alışveriş yapardı ama o zaman iyi para kazanıyordu, her gün torbalarla eve gelirdi. Emekli olduğundan beri eline eskisi kadar para geçmiyor aslında ama o ne yapıyor ediyor, alacak bir şeyler buluyor.
- Dr. Başak: Alışveriş bağımlılığı paranın azlığı veya çokluğuyla alakalı değildir. Alışveriş bağımlısı olan kişinin az parası varsa ucuzlukları takip eder, ucuz şeyler satın alabileceği yerlere gider; bit pazarları, ikinci el dükkanları vs... Kadınlar en çok kıyafet, ayakkabı, makyaj malzemesi, ev eşyası satın alırken, erkekler çoğunlukla kıyafet yanında saat, güneş gözlüğü ve yeni çıkan elektronik malzemelerden alırlar. En son model bilgisayar, en son çıkan telefon, dijital fotoğraf makinası, tablet, müzik aletleri vs...
Danışan: Evet bu tip birkaç erkek tanıyorum. Kıyafet bağımlısı olan kız arkadaşlarım da var; bütün kazançlarını marka kıyafete, çanta ve ayakkabıya yatırıyorlar, bu konuyu çok konuşuyoruz. Bir aylık maaşını tek bir ayakkabıya yatıran, 12 taksitle 5 bin liralık çanta alan arkadaşım da var. Para biriktirmek diye bir kavramları yok. Son moda kıyafetlerin onları daha “güçlü, sofistike, zeki ve başarılı” göstereceğine inanıyorlar.
- Dr. Başak: Para harcama ve biriktirme davranışı üzerine araştırmalar yapan bilim insanları, kimlerin “anında tatmine”, kimlerin “geciktirilebilen tatmine” daha yatkın olduğunu anlamak için bu kişiler arasındaki farklılıklara bakmışlar. Yani, “bugün 100 lira harcamak yerine, bunu yaşlılığım için biriktirmeyi tercih ediyorum” diyebilenler ile “bugün mutlu olmayı tercih ederim, o kadar bekleyemem” diyenlerin özelliklerine bakmışlar ve beyin yapılarında farklıklar olduğunu saptamışlar. Bununla beraber, davranışların öğrenilebileceğini ve değiştirilebileceğini öngörüyorlar.

BAĞIMLI OLUP OLMADIĞIMI NASIL ANLAYABİLİRİM

Danışan: Peki, annemin alışveriş bağımlısı olup olmadığını nasıl anlayabilirim?
- Dr. Başak: Bu kişilerin bazı ortak özellikler vardır, siz de annenizde bu özelliklerin olup olmadığına bakabilirsiniz:
1- Mutsuzluk, çaresizlik, kaygı, stres ve bunlara benzer olumsuz duygular yaşadıklarında kendilerini alışverişe verirler.
2- Yalnız hissettiklerinde, sosyalleşme ihtiyacı duyduklarında alışveriş merkezlerine giderler.
3- Başkalarından daha sık alışveriş yaparlar ve daha fazla zaman harcarlar.
4- Para harcama ve alışveriş alışkanlıkları hayatlarında problemlere neden olur; finansal problemler, ilişki problemleri, iş hayatında problemler vs.
5- Çatışmaları önlemek veya eleştirilmemek adına aldıklarını başkalarından saklamayı tercih ederler veya fiyatlarını eksik söylerler.
6- Engellenmemek için tek başına alışveriş yapmayı tercih ederler.
7- Alışverişin ardından genellikle suçluluk, pişmanlık ve utanç duygusu yaşarlar ama bu duygularını belli etmekten kaçınırlar ve kendilerini haklı gösterecek nedenler bulmaya çalışırlar.
8- Paraları ya da kredi kartları yanlarında olmadığında kendilerini daha gergin hissederler.
9- Alışverişlerinde para yerine çoğunlukla kredi kartı kullanırlar.
10- Para harcamak heyecanlandırır ama aynı zamanda kaygı yaratır.
11- İlerisi için para biriktirmek yerine harcamayı daha tatmin edici bulurlar.
12- Hiç ihtiyaçları olmasa da birçok şey satın alırlar ve bunları çoğunlukla hiç kullanmazlar.
13- Genellikle kendilerine alışveriş yapmaya izin verecek bahaneler üretirler: “Bu kıyafete çok ihtiyacım var”, “Çok ucuz, kaçırmamalıyım”, “Modası geçmiş giyinirsem hakkımda kötü düşünürler, kendimi değersiz hissederim”, “Ayakkabı satın almak beni mutlu ediyor”, “Çok çalışıyorum ve hak ediyorum”, “Kendim için yaptığım başka bir şey yok” vs...

NOT: Psikoterapi diyalogları yaşanmış hikayelerden esinlenerek, psikoterapi sürecinde kullanılan yöntemlere örnek oluşturmak amacıyla yaratılmıştır. İçeriği psikolojideki bilimsel gelişmelere paralel olmakla beraber, genel bilgilendirme ve tavsiye niteliğindedir.

UZMANLARIN BAĞIMLILARA ÖNERİLERİ

Danışan: Sanırım annem alışveriş bağımlısı... Peki ona nasıl yardımcı olabilirim?
- Dr. Başak: Uzmanlar alışveriş bağımlılarına şunları öneriyor:
1 Dürtüsel olarak alışveriş yaptığınızı, alışveriş bağımlısı olduğunuzu, bir probleminiz olduğunu kabul edin.
2 Tek başınıza baş edemeyeceğinizi düşünüyorsanız profesyonel bir yardım alın. Depresyon, kaygı gibi başka bir probleminiz de olabilir.
3 Bütün kredi kartlarınızı kesin.
4 Alışveriş merkezlerinden uzak durun.
5 Sadece bir arkadaşınız veya akrabanızla alışverişe çıkın, utanç duygusu çok fazla para harcamanızı engelleyebilir
6 Zamanınızı daha güzel geçirebileceğiniz, iyi hissedeceğiniz anlamlı aktiviteler bulun, hobi edinin.
7 Alışveriş yapmanıza izin veren iç seslerinizi fark edin.