İran - Türkiye İlişkileri

Profesör, konferans esnasında hayatım boyunca aklımda kalacak önemli bir söz söyledi: “Türkler, Persler, Araplar ve Yahudiler Ortadoğu’daki dört ayaklı bir masanın birer ayağıdır. Tarih boyu Ortadoğu masasının sağlam ve düzgün durabilmesi için bu ayakların birbirleriyle olan dengesi çok önemlidir”. Katılırsınız ya da katılmazsınız, ama bu enteresan bir tespittir. Bugün, bu dört ayaktan İskit-Sakalar’a kadar giden, Darius, Kiros’a kadar uzanan, Medlere, Ahamenişlere, Partlara, Sasanilere, Safevilere, Kaçkarlara ve bugünkü modern İran’a kadar varan Aryan devlet ve toplumlarının hepsiyle Türkler ve Türk devletleri arasında savaş, barış, ticaret, müzakere ve ittifaklar yoluyla her zaman ciddi bir diyalog var olmuştur. Belli dönemlerde birbirlerinin en büyük düşmanı olmuş ve büyük gerginlikler yaşamışlardır, bazen de güçlü dostluklar kurup önemli ittifaklar yapmışlardır.

Persler ve Türkler iki büyük toplumdur. Kurdukları devletler, yaşadıkları coğrafya ve sahip oldukları kültür bu iki toplumu binlerce yıldır bir arada tutmuştur. Modern Ortadoğu tarihine baktığımızda; İran ile Türkiye arasındaki önemli farklardan biri iki Müslüman ülke olmalarına rağmen birinin Şii, diğerinin ise Sünni ağırlıklı toplumlar olmasıdır. Bu fark kimi zaman iki ülkenin siyasi anlamda bölgesel rekabetine, kimi zaman da bölgedeki bazı oluşumlardaki politikalarına doğrudan etki etmiştir. Ancak ne İran Türkiye’de, ne de Türkiye İran’da bir savaş olmasını ister. Aynı zamanda Türkiye’ye ya da İran’a yapılabilecek bir dış müdahaleyi iki ülke de kabul etmez. Örneğin, İran’ın nükleer bir güç haline gelmesi Türkiye tarafından arzu edilen bir süreç değildir, ama bu nükleer gelişim sürecinin başka ülkeler tarafından askeri çözümlerle önüne geçilmesi de Türkiye’nin hiçbir zaman tercihi olmamıştır. Çünkü iki ülkenin herhangi birinde ortaya çıkabilecek huzursuzluklar, tarihsel bağlardan dolayı ticari, siyasi ve sosyal olarak birbirlerini etkileyebilecek etkiye sahiptir.

Yönetim şekilleri, mezhepleri, dinleri, rejimleri ne olursa olsun, kanunları nasıl şekillenirse şekillensin bu iki bölgesel güç arasındaki bağlar çok eskiye dayanır. Tekrar ediyorum, Türkiye İran’ın nükleer adımlarını istemez; çünkü bu durum dengelerde bozulmaya yol açar. Ne İran Türkiye’nin, ne de Türkiye İran’ın ekonomik olarak birbirinden çok daha fazla gelişmesini istememekle beraber iki ülke de asla birbirinin krize girmesinden haz etmez; çünkü her ikisi de birbirleri için çok önemli birer ekonomik pazar konumundadır.

Türkiye,  NATO üyesi, Avrupa ile Asya’nın köprüsü olan, Batılı bir ülkedir. İran ise önemli bir enerji devi, Ortadoğu’nun Asya’ya açılan kapısı ve büyük bir denge unsurudur. İki ülkenin  farklı zenginlikleri ve tarzları, bu iki ülkenin gücünü farklı şekillerde tepeye çıkarır ve birbirleriyle olan ittifaklarını daha farklı bir noktaya getirir.

Türkiye hiçbir zaman Amerika İran’a müdahale etsin istemez; buna karşın İran, Rusya ile çok yakın olup Türkiye’ye karşı bir tavır almak da istemez. Kısacası, bu iki ülkenin ilişkileri dengeden ve karşılıklı tarihsel bir bağdan ibarettir. Örneğin, Irak’taki Telafer meselesini ele alalım. Herhalde İran, Haşdi Şabi güçlerinin Telafer’deki ilerleyişinden çok da şikayetçi değil, ancak Türkiye bu konudan gayet mutsuz ve şikayetçi bir durumda. İki ülkenin Telafer konusundaki farklı düşüncelerine rağmen Kuzey Irak’taki referandum meselesi iki ülkeyi milli güvenlik noktasında bir araya getirdi. Hatta o denli önemli bir noktaya getirdi ki 1979 yılında gerçekleşen İran Devrimi’nden beri ilk defa İran’ın bir genelkurmay başkanı Türkiye’ye ziyarette bulundu.

Diğer yandan, İsrail ile İran birbirlerini mütemadiyen tehdit eden iki devlettir. İran’ın İsrail’i ortadan kaldırmakla tehdit ettiği bir dönemde, Türkiye ile İsrail  1997 yılında F-4E Fantom uçaklarının modernizasyonu konusunda en üst düzeyde işbirliği içerisindeydi. Aslında bütün bu tarihsel ve mevcut durumdan çıkarmak istediğim netice çok basit: İster ABD olsun, ister Rusya, ister Çin, ister Avrupa Birliği olsun… Belli noktalarda bazıları Türkiye ile iyi ilişki içerisinde olsun, belli noktalarda bazıları İran ile. Bir gerçek vardır ki İran-Türkiye arasında  had safhada gerginlik yaşansa da ve iki ülkenin ilişkilerini kötüye götürmek için bunu körükleyenler olsa dahi İran-Türkiye ilişkileri kopamaz ve yok olamaz. Daha da net bir tabirle; bu iki ülkenin olduğu coğrafyada her zaman Türkiye’nin istediği olmayabilir, her zaman İran’ın istediği de olmayabilir, ama iki ülkenin de istemediği hiçbir zaman olamaz.