İstanbul Yazıları

Sokak Kimin?

(...) Tarih, İstanbul'un Osmanlı gergefini olanca kesinliği ile önümüze seriyor. Roma, Bizans'ın günlük bakım ve temizlik durumlarını net olarak bilemiyoruz doğrusu. Fakat şehircilik ve mimarlık düzenleri çok açık belliydi: M.S. 4. yüzyılda Latin Roma, burada kendi modeline uygun geometrik bir yerleşim dizayn etmiş ve Grek Bizans da onu sürdürmüştü. Bulvarlar forumlarda birleşiyor, bu meydanları anıtsal yapılar çevreliyordu.

Osmanlı, yerleşik şehir kavramına yabancı. Kendi pastoral kökeni ile bu geometriyi, bir nesil içinde şirin bağlık ve bostanlıklara çevirdi.

Nüfus azken, pastoral bir yerleşim sempatik görülebiliyordu.

Ama Roma, sadece şehir inşa etmekle kalmamıştı. Beyazıt'taki üniversitesinde Justiniaus'un ilim kadroları, şehrin hukuk çerçevelerini de çizmekteydiler. Adına ‘‘amme emláki’’ denilen bir kavram, şehirle beraber devletin de temel taşlarını döşemişti. Sokak ve meydan herkesin malı idi, hem dokunulmazdı, hem de en iyi bir imarın konusu olmalıydılar. Bizans'ta bunlar olmuşken az sonra:

Osmanlı, Topkapı Sarayı'ndan Beyazıt'a kadar olan ana bulvarın tam ortasını bir dizi tahta evcikle dolduruyordu. Kamu malı, kişilerin oluvermişti. Saray düğünlerinde çeyiz alayları geçirilirken o kadarcık bir trafik bile darlaşan sokağa sığmıyor, evlerin saçaklarının kestirilmesi gibi göçerlik önlemleri ile yetiniliyordu.

(...) Çünkü Osmanlı'da çadırdan gelişen ev, yalı, konak, saray... birimleri esastı. Onların araları ise sahipsiz kalmıştı.

İstanbul'da devlet arazilerinin son 30 yılda kişilerce bu kadar kolay yağma edilebilmesinin görünürde üç sebebi var. Herkes onları bilir: Politik göz yummalar, rüşvet düzeni ve mevzuat planlama eksikliği. Ama temeldeki asıl etken, toplumda ‘‘amme emláki’’ kavramının zayıflığıdır ve her yere serbestçe geçip oturma temeline dayalı göçebe alışkanlıkları ve değer yargılarıdır. Göçebelikte sokak kimsenin değildir. Medeni yerleşimde Batı'da 1000 yıldır sokak herkesindir. Fark önemli. (...)

(İstanbul Maceramız. Remzi Kitabevi. 1995)