Amerika bir zamanlar vergi ve ‘haraç’ mükellefimizdi

Amerika, Üçüncü Selim'in tahtta bulunduğu 1790'lı yıllarda ticari gemilerinin Akdeniz'de dolaşabilmesi için o devirlerde birer Türk eyaleti olan Cezayir, Trablusgarb ve Tunus'un idarecileriyle ayrı ayrı anlaşmalar imzalamış ve yıllık verginin yanısıra bu eyaletlerde esir bulunan denizcilerini kurtarabilmek için, sadece Cezayir'e 642 bin 500 dolar ‘‘haraç’’ vermişti.

SÜLEYMANİYE'de gözaltına almaya kalkıştığı askerlerimize turuncu tulumlar giydirip ellerini bağladıktan sonra başlarına torbalar geçirip götüren Amerika, bir zamanlar vergi mükellefimizdi. Üstelik bize sadece vergi vermekle de kalmaz, resmen 'haraç' bile öderdi.

İşte, şimdi sizlere masal yahut hayal gibi gelebilecek olan bu hadisenin ayrıntıları:

18. yüzyılın sonlarına kadar, bağımsız bir sultanlık olan Fas dışında Kuzey Afrika'nın tamamı, Türk hakimiyeti altındaydı. Mısır, imparatorluğun tabii bir parçasıydı ve o zamanlarda 'Garp Ocakları' denilen Kuzey Afrika'daki topraklarımızda Tunus, Cezayir ve Trablusgarb eyaletleri teşkil edilmişti. İstanbul gerçi Fas'ı da kendi toprağı olarak görüyor ve káğıt üzerinde de kalsa bir eyalet kabul ediyordu ama bu hakimiyet konusu tartışmalıydı. Fas'ın başında bir 'Sultan' vardı ve o devirde 'Magrib' denilen Fas, bağımsız gibiydi.

Osmanlı, 'Garp Ocakları'ndaki iktidarını bu topraklara Anadolu'dan, özellikle de Ege tarafından sevkettiği askerler ve levendler sayesinde devam ettirirdi. İdari güç, bölgenin en sözü geçen kişisi olan ve 'Dayı' unvanını taşıyan yöneticilerin elindeydi.

Garp Ocakları'nın içişlerinde teferruata girmek istemeyen İstanbul, buralarda 'divan'lar kurmuştu. Divana memleketin ileri gelenleri katılır, aralarından birini reis seçerler, 'Dayı' unvanını alan bu reis kendi adamlarını tayin eder, bir çeşit hükümet kurar ve eyaletin hákimi kabul edilirdi. Her eyalette gerçi İstanbul'dan gönderilmiş birer 'vali' de vardı ama valiler işlere pek karışmazlar, padişahı temsil etmekle yetinir, konaklarında oturur ve 'Dayı'nın kararlarını tasdik ederlerdi.

KORSANLIKLA GEÇİNDİLER

Yerli halk kendi halinde yaşar ama siláhlı güçler ve özellikle de denizciler, geçimlerini Akdeniz'de korsanlıkla sağlarlardı. Korsanların İstanbul ile ticaret ve Türk denizlerinde dolaşma anlaşması yapmış olan memleketlerin bayrağını taşıyan gemilere saldırması yasak, ama diğer gemileri yağmalaması serbestti.

İşte, Amerika'nın bir zamanlar bize vergi ve haraç vermesini bu korsanlarla 'Dayı'lardan biri, Cezayir Dayısı olan Hasan Paşa sağlamıştı.

1776'ya kadar İngiliz sömürgesi olan Amerika bağımsızlık savaşını kazanmış ve mücadelenin lideri George Washington, yeni devletin ilk başkanı seçilmişti.

Amerika artık diğer kıt'alara açılmak, ticaret ve deniz yollarında faaliyet göstermek zorundaydı. Kongre'nin bu maksatla görevlendirdiği kişiler, Akdeniz'deki ilk anlaşmayı 1786 Temmuz'unda Fas ile imzaladılar. Fas Sultanı, Amerika ile dost olduğunu duyuruyor ve Amerikan gemilerinin Fas limanlarını kullanmalarına izin veriyordu.

Osmanlı Devleti ile henüz benzer bir anlaşma yapılmamış olmasına rağmen, Amerikan ticaret gemileri Akdeniz'de seyretmeye başlamışlardı. Cezayirli korsanlar, 1785'ten itibaren rastladıkları Amerikan gemilerine el koydular, mallarını yağmaladılar ve denizcileri de esir olarak Cezayir'e götürdüler.

Başkan George Washington, Kuzey Afrika'da yaşanan bu hadiselerden Kongre'yi haberdar etti ve 1795'te Joseph Donaldson başkanlığındaki bir Amerikan heyeti görüşmeler yapıp anlaşmaya varmak üzere Cezayir'e gitti.

Joseph Donaldson ile Cezayir Dayısı Hasan Paşa, 5 Eylül 1795 günü Cezayir'de bir 'Dostluk ve Barış Anlaşması' imzaladılar. Metin Türkçe olarak kaleme alınmıştı ve daha önce Fas ile imzalanan ve Arapça olarak kaleme alınan 1786'daki anlaşmadan sonra, Amerikan tarihinin İngilizce olmayan ikinci metniydi.

642 BİN 500 DOLAR HARAÇ

Cezayir Anlaşması'na göre Amerika, Cezayir'de bulunan esirlerin bırakılması için Dayı'ya 642 bin 500 dolar 'haraç' ödeyecek ve her sene 12 bin Cezayir altını eden 21 bin 600 dolar vergi verecekti. Amerikan Kongresi, anlaşmayı 1796'nın 7 Mart'ında onaylayınca, metin yürürlüğe girdi. Kongre, böylelikle Osmanlı Devleti'ne resmen vergi mükellefi oluyordu.

Amerika, 1796'nın 4 Kasım'ında Trablusgarb'ın, 1797'nin 28 Ağustos'unda da Tunus'un Dayıları ve Beyleri ile anlaşmalar imzaladı. Trablusgarb ile varılan anlaşma uyarınca Amerikan tarafı Trablusgarb Bey'i Yusuf Paşa ile 'divan'ına Amerikalı esirlerin iade edilmeleri karşılığında 40 bin İspanyol doları ödüyor, Trablusgarb'ın ileri gelenlerine altın ve gümüş saatler, elmas yüzükler ve pahalı kumaşlardan yapılmış kaftanlar vermeyi taahhüd ediyordu.

Yine Türkçe olan bu anlaşmanın ilginç taraflarından biri, besmeleyle başlayan metnin hemen girişinde 'Bu belge dünyanın hákimi, denizlerin ve karaların hükümdarı, kralların efendisi, sultanlar sultanı, imparatorlar imparatoru, Sultan Mustafa Han'ın oğlu Sultan Selim Han'ın dikkatli nazarları altında imzalanmıştır. Allah, O'nun hükmünü daimi kılsın' şeklindeki ifadelerin yeralmasıydı ve bu ifadeler, metni Türk tarafının dikte ettirdiğini göstermekteydi.

Amerika, 'Garp Ocakları'na vergisini 19. asrın ilk çeyreğine kadar ödemeye devam etti ama bu mükellefiyetten daha sonra güç kullanarak kurtuldu. Trablusgarb Paşası'nın 1801'de kendi başına Amerika'ya savaş ilán etmesi üzerine bir Amerikan donanması limanları bombaladı, sahile asker çıkardı. Aynı gelişmeler daha sonra Cezayir'de ve Tunus'ta da yaşandı. 1824'e gelindiğinde, Amerika, eyaletlerinmize vergi ödeme yükümlülüğünden artık tamamen kurtulmuştu!

Amerika ile Osmanlı eyaletleri arasında imzalanan bu metinler, Amerikan diplomasi tarihinde 'Barbary Treaties' yani 'Barbary anlaşmaları' olarak geçer. 'Barbary' kelimesi, aslı 'Barbarosa' olan ve 'kırmızı sakal' anlamına gelen 'Barbaros'un kısaltılmışıdır, yani gerisinde Barbaros Hayreddin Paşa'nın hatırası vardır ama bir görüşe göre de Kuzey Afrika'nın yerli halkı olan 'Berberiler'den kaynaklanır.

Bu anlaşmaların metinleri, Yale Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nin başlattığı 'Avalon Projesi' çerçevesinde yayınlandı ve bir kısmı da Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi doçentlerinden Hasan Tahsin Fendoğlu'nun 'Modernleşme Bağlamında Osmanlı-Amerika İlişkileri' isimli kitabında yeraldı.

Amerika ile Türkiye arasındaki ilişkiler, Amerika'nın bir zamanlar sadece vergi değil, üstelik 'haraç' mükellefimiz olmasıyla, işte böyle başlamıştı.


Şair levendin savaş şiirleri


GARP Ocakları'nın, yani Kuzey Afrika'daki Osmanlı eyaletlerinin şairlerinin, Türk Edebiyatı'nda ayrı bir yerleri vardır.

Aşağıda, 18. asırda Cezayir'de yaşayan ve şiirlerinde 'Seferlioğlu' adını kullanan bir levend-şairin savaşlardan bahsettiği bir şiiri yeralıyor. Bu şiirin bulunduğu eser şimdi Cezayir Milli Kütüphanesi'nin 'elyazmaları' bölümünde muhafaza ediliyor. Cezayir'de 1991'deki darbeyi izlediğim sırada mikrofilmini aldığım bu çok önemli yazmanın fotoğrafını yayınlamak, bugüne kısmetmiş.

Seferlioğlu, şiirinde katıldığı bir savaşı bakın nasıl anlatıyor:

'Cezayir Dayısı ol (o) Gazi Mehmed Paşa / Dünyalar durdukça sen binler yaşa / Döktürdüğün toplar hiç gitmez boşa / Söylensin námın dillerde bir zaman.

Küffar göbekli burca hamleder (saldırır) heman / Yaptırdığın burçlar hiç vermez aman / Topçular top taşın vurduğu zaman/Dağlar taşlar sadá verir bir zaman.

Burc pulattan (çelikten) atar bombacıbaşı / Bombacılar saçar küffára (káfirlere) zehri áteşi / Lanconlar önünde eder cenk savaşı / Söylensin námın dillerde bir zaman.

Senin reislerin ederler cengi / Kurarlar küffára ol türlü fendi / Cuma günleri kurdular bir áli cenki / Söylensin námın dillerde bir zaman.

SEFERLİOĞLU cihána gelmiştir hemán / Magrib illerini medheylesin bir zaman / Burmalı toplar atıldığı zaman / Donanma halkı firar eyledi bir zaman' (28.a).