Ä°stanbul'un dört hasbahçesi

Kış baÅŸladı ama sonbahar henüz kendini tamamlamadı. Yahya Kemal'in dediÄŸi gibi ‘‘Yazdan kalan ne varsa olurken haşır neÅŸir / Günler hazinleÅŸir, geceler uhrevileÅŸir.’’ Sonbahar ve kış hep hüznü derinleÅŸtirir ÅŸehir insanında. GüneÅŸ artık çekilmiÅŸ, ışıklar belli belirsiz bir alacakaranlığa dönüşmüştür ya belki de ondandır. Sokaklar ve caddeler artık eskisi kadar ÅŸenlikli olmaz. Oysa ÅŸimdi tam zamanıdır dışarı çıkmanın.Bu hafta kapalı mekanlardaki yalnızlığınızı aşın. Ãœstünüze şöyle sıkı ama uçucu bir ÅŸeyler alın, hasbahçelerin koynuna uzanın. Yüksek duvarlarla çevrili olduÄŸu için dışarıdan pek kendini belli etmez bu bahçeler. Duvarlar, sultanların áli güvenlikleri için yapılmış, Cumhuriyet döneminde ise, garip bir korumacılık anlayışıyla ‘‘kamuya yarı açık’’ hale getirilmiÅŸ. Bu bahçeler, padiÅŸahların saray, kasır ve köşklerine ait. Saltanatın kaldırılmasından sonra TBMM Milli Saraylar Daire BaÅŸkanlığı'na baÄŸlanmışlar. Milli Saraylar'ın yeni daire baÅŸkanı Cemal ÖztaÅŸ, hasbahçelerin halka açılması için yeni projeler üzerine çalışıyor. Yeni fonksiyonlar verilerek kademe kademe kent insanına açılacağını söylüyor.Bu haftasonu sizi Ä°stanbul'daki dört hasbahçede gezintiye davet ediyoruz. Bu bahçeler Dolmabahçe, Maslak, Yıldız ve Ihlamur'da. Bu gezi sadece basit bir haftasonu eÄŸlencesinden çok öte bir anlam taşıyacak. İçinde binbir çeÅŸit çiçeÄŸin ve aÄŸacın bulunduÄŸu bu mekanlar, bin yıllık uygarlık serüvenimizin en önemli ifadelerinden biri. Osmanlı bahçe düzenlemesi sanatıyla ilgili biraz bilgi verelim önce: Osmanlı bahçelerinde genellikle dört köşe büyük mermer havuzlar, gölge veren ve meyve yetiÅŸen büyük aÄŸaçlar, sarmaşıklı ve salkımlı çardaklar, sed ve merdivenler, fıskıye ve selsebiller, çeÅŸme ve aÄŸzından su akan aslan heykelleri, gülistanlar, lalezar ve çemenzarlar bulunuyordu. Hasbahçeler aynı zamanda küçük birer hayvanat bahçesiydi. Dünyanın çeÅŸitli iklimlerinden getirilerek padiÅŸahlara hediye edilmiÅŸ olan hayvanlar, geniÅŸ bahçeler içindeki yuvalarında beslenirdi. Ama sultanların büyük bir bölümü daha çok kuÅŸhanelere önem vermiÅŸti. Rengarenk güvercinler, kınalı keklikler, sülünler, bülbüller, turnalar ve bir cennet kuÅŸu olarak tarif edilen tavuskuÅŸları bu bahçelerin vazgeçilmez sakinleriydi. Bu mekanların diÄŸer canlı sakinleri ise aÄŸaçlar ve çiçeklerdi. Çınar, dışbudak, ıhlamur, karaaÄŸaç, çitlenbik, defne, erguvan ve ahlat gibi büyük aÄŸaçlardan, gül, lale, sümbül, zerrin ve karanfiller gibi çiçeklere kadar envai çeÅŸit güzellikler de yer alırdı. Milli Saraylar Daire BaÅŸkanlığı, sarayların ve köşklerin korunmasında zaaflar göstermiÅŸ olmasına raÄŸmen bahçeleri korumakta gerekli özeni gösterdi. Ziraat ve peyzaj mühendisleri, yetkin bahçıvanlar istihdam eden kurum, hasbahçelerin günümüze kadar pek fazla bozulmadan gelmesini saÄŸladı. Åžimdi, yollara düşelim. Bu kültür ve doÄŸa yolculuÄŸuna Dolmabahçe Sarayı'ndan baÅŸlayalım.DOLMABAHÇE SARAYI'NIN KUÅžLUÄžUNU GEZÄ°NDolmabahçe, 17. yüzyıla kadar BoÄŸaz koylarından biriydi. 17. yüzyıldan itibaren dönem dönem doldurularak Dolmabahçe adını aldı, padiÅŸahların BoÄŸaziçi'ndeki hasbahçelerinden biri oldu. Eskiden burada bulunan BeÅŸiktaÅŸ Sahil Sarayı, Abdülmecid döneminde yıktırıldı ve yerine Dolmabahçe Sarayı'nın temelleri atıldı. 1856'da bitirilen Dolmabahçe Sarayı'nın alanı 250 bin metrekare. Saray, Karabet ve Nikogos Balyan'ın imzasını taşıyor.Balyan ailesi, saray bahçesinin düzenlenmesinde yabancı peyzaj mimarları çalıştırdığı için Avrupa etkisi çok fazla. Cümle kapısından giriÅŸte kareye yakın dikdörtgen ÅŸeklinde bir bahçeyle karşılaÅŸacaksınız. Bu alanın yapımında geometrik düzenli Fransız bahçeleri örnek alınmış. Deniz tarafındaki bahçe ön bahçelerin uzantısı olarak yol boyunca devam ediyor. Dolmabahçe'deki lamba direkleri ve heykeller Avrupa'daki örneklerinden farksız. Sarayın kuÅŸhanesi Osmanlı saray kuÅŸlukları içinde varlığını bozulmadan sürdüren yegane örnek. KuÅŸluk bahçesinde binlerce kuÅŸun barındığı kafes ve tünekler, bir kuÅŸ hastanesi ve kuÅŸluk köşkü bulunuyor. Milli Saraylar Daire BaÅŸkanı Cemal ÖztaÅŸ, bu mekanı canlandırmayı hedefliyor. ÖztaÅŸ'ın projesinde kuÅŸ hastanesinin tam teÅŸekküllü olarak yeniden faaliyete geçmesi, kuÅŸ konusunda araÅŸtırma, inceleme ve yayınların yapılacağı bir merkezin kurulması da var. KENTÄ°N ORTASINDA IHLAMUR KOKUSUAbdülmecid döneminde (1839-1861) yapılmış olan Ihlamur Kasrı'nın yerinde eskiden bir baÄŸ evi bulunuyordu. PadiÅŸah Ihlamur mesiresine bugünkü kasırları yaptırmadan önce de sık sık gelir ve buradaki yalın ve küçük baÄŸ evinde dinlenirdi; hatta kimi konukları (örneÄŸin ünlü Fransız ozanı Lamartine) burada kabul ederdi. 24 bin 724 metrekarelik Ihlamur Kasrı'nın bahçesinde iki farklı düzenlemenin yanyana, içiçe olduÄŸu görülüyor. Ä°ki ana yapı arasında barok çizgiler taşıyan ortası havuzlu çim zemine oldukça geniÅŸ yer veren, yer yer havuz çevresinde gül aÄŸacı gibi küçük bitki kümeleri ile hareketlendirilmiÅŸ bölüm Batı'nın biçimci bahçe düzenlenemelerini andırıyor. Havuz çevresinde havuz eÄŸrisine uygun bir çizgisi olan küçük gezinti yolu da Batı'nın barok bahçelerine benziyor. Yapıların ardında ve biraz uzağında kalanlar ise geleneksel Türk bahçesinin vazgeçilmez öğesi ulu aÄŸaçlarla gölgelenmiÅŸ, setli bir doÄŸu bahçesi. Havuz kenarındaki bahçe fenerleri bu düzenlemelerin ilginç bir ayrıntısı. Bugün ortadaki büyük havuzun çevresindeki sınırlayıcı bordürle aslan heykelcikleri daha sonra yapılmış. Setli bölümdeki küçük havuz ise daha yalın ve gözden uzakta. Bu bahçede de eskiden bir kuÅŸhane olduÄŸu biliniyor. MASLAK KASRI’NIN LÄ°MONLUÄžU ÇOK ÖZELII. Abdülhamid, veliahtlığı döneminde kaldığı Maslak Kasrı'nda, özel ilgisi olan marangozluk iÅŸlerinin yanı sıra, bilimsel yöntemlerle bahçe bakımıyla da ilgilenmiÅŸ. Mabeyn-i Hümayun'un bir uzantısı olan görkemli serasında seçkin aÄŸaçlar, ender bulunan çiçekler yer alıyor. Özellikle Mabeyn- i Hümayun'un ilginç limonluÄŸu Maslak kasırlarının bir baÅŸka özelliÄŸini sergiliyor. Abdülhamid bu limonlukta Fransa'dan getirttiÄŸi kamelya aÄŸaçlarını yetiÅŸtirmiÅŸ. AÄŸaç, çiçek ve sebzelerin bakımına Avrupa'dan getirilen tarım ve ormancılık uzmanları nezaret edermiÅŸ. Ayrıca burada üzeri çeÅŸitli çiçeklerle kaplı grotto ve asırlık cycas aÄŸaçları bulunuyor. Bu bahçede havuzlar, büyük çaplı göletler de var.YILDIZ'DA GEÇEN ASIR ABD'DEN GETÄ°RÄ°LMÄ°Åž AÄžAÇLAR BÄ°LE VARYıldız Sarayı yapılar grubunu çevreleyen yüksek duvarların içindeki bahçelerin düzenlenmesinde yerli yabancı çok sayıda mimar ve bahçıvanın katkıları olmuÅŸ. Küçük bir bahçeyken 1850'de Alman mimar Stefel'in hazırladığı proje yine Alman bahçıvanbaşı Sestel tarafından uygulanmış, yurdun çeÅŸitli bölgelerinden getirtilen aÄŸaçlar dikilmiÅŸ. 1862'de iÅŸe alınan Alman Vienhild ise bahçeyi Avrupa'dan getirtilen aÄŸaçlarla donatmış. Ä°kinci Abdülhamid döneminde New York'tan sipariÅŸ edilen 20 çam, 10 amarant ve maun aÄŸaçlarının buraya dikildiÄŸi biliniyor. Yıldız Sarayı bahçeleri, bir bütün olarak barok ve maniyerist dönem mimarisinin bahçe düzenlemesi olan grotto tarzını hatırlatıyor. (Grotto, yapay maÄŸaralar, sünger taÅŸları ve deniz kabuklarıyla bezenmiÅŸ, içinde serinlik için çeÅŸitli su oyunlarının yer aldığı bir bahçe düzenlemesi). Sarayın bahçesinde büyükçe bir hayvanat bahçesi de yer alıyormuÅŸ.+Â