Bu anı senin mi, emin misin, son kararın mı?

Kahramanlarımız ‘çatlak’ profesörler, büyük hayalperestler, şahane idealistler.
Okurken eğleniyorum, gülüyorum, hatta bazen sinirleniyorum.
Popüler bir bilim kitabından maksimum fayda sağlıyorum demektir bu belirtiler.
Oysa kitabın arka kapağında bu iddialar sıralanırken (güldürecek, şok edecek, eğlendirecek vb) biraz abartmış olabileceklerini düşünmüştüm.
Meğer yayınevi haklıymış, kitap iddiasının arkasında başarıyla duruyor.
Kitabın adı ‘Kafası Güzel Filler ve En Acayip Deneyler’ (*)
Yazarı Alex Boese işe matrak tarafından da bakmayı seven bir bilim tarihçisi.
Daha önce de ‘Hipopotam Cüceyi Yuttu’ diye bir kitap yazmış.
‘Kafası Güzel Filler’ bilim tarihin en uçuk deneylerini konu alıyor.
Onlarca deney arasında kitaba adını veren ‘Filler üzerinde LSD deneyi’ gibi “Yuh!” dedirten de var, ‘Alışveriş merkezinde kaybolmak’ gibi insanı derin düşüncelere sevk ettiren de.
Bu alışveriş merkezinde kaybolmak hikayesini dinlemeniz, okumanız lazım...
14 yaşındaki Chris, araştırmacının karşısında oturuyor. Araştırmacı konuşuyor: “Chris, 5 yaşındayken bir alışveriş merkezinde kaybolmanla ilgili hatırladıklarını anlat bana...”
Chris dökülüyor: “1981 ya da 1982’de olduğunu hatırlıyorum. Spokane’de University City adlı alışveriş merkezine gitmiştik. Çocuklarla oynuyordum. Sonra Kay-Bee oyuncak mağazasına bakmaya gittim ve kayboldum...
Etrafıma bakıp “İşte şimdi başım belada” diye düşündüm. Anlarsınız işte...
Sanki ailemi bir daha hiç göremeyeceğim hissine kapıldım; gerçekten çok korkmuştum...”

CHRIS HİÇ KAYBOLMAMIŞ

Chris kendinden gayet emin bir şekilde, yaşadığı korku dolu anları detaylarıyla anlatır. Ancak bir problem vardır, Chris asla kaybolmamıştır.
Peki Chris uyduruyor mu bu kaybolma hikayesini. Hayır, gerçekten kaybolduğunu düşünüyor. Emin olduğu bir anısı bu...
Nedir sırrı bu işin?
Araştırmacıya dönmek gerekiyor cevabı bulmak için: Elizabeth Lotus, Kaliforniya Üniversitesi’nde psikoloji profesörü.
Neler yapabildiğini ‘Bastırılmış Anı Efsanesi’ adlı kitabında anlatıyor:
“...İnsanların belleklerini şekillendirdim, hiç kırılmamış bir camı ve hiç varolmamış bozuk bir teybi hatırlamalarını sağladım; sinek kaydı tıraş olmuş bir adamın bıyıklı olduğunu düşünmelerini, düz saçlıları ‘kıvırcık’ olarak, ‘dur’ tabelalarını ‘devam et’ olarak, çekiçleri tornavida olarak hatırlamalarını sağladım...
İnsanların zihinlerine yanlış anılar ekmeyi bile başardım.
Hiç yaşamamış insanların yaşadığına ya da hiç olmamış olayların olduğuna onları inandırdım...”
‘Alışveriş merkezinde kaybolmak’, 1990’lı yıllarda yaptığı meşhur bir deney.
Denekler, çocukluk anılarını hatırlamak temalı bir çalışmaya katıldıklarını sanıyor.
Ellerine bir akrabaları tarafından geçmişlerine ait dört kısa olayın yazıldığı birer kitapçık veriliyor.
Akrabalarının yazdığı dört olaydan hatırlamadıkları varsa yanına “Bunu hatırlamıyorum” yazmaları isteniyor.
Ama hatırlıyorlarsa hem yazmaları hem de yüz yüze görüşmede detayları anlatmaları isteniyordu.
Deneklerin bilmediği ise 5 yaşındayken kaybolma anılarının gerçek olmamasıydı. Araştırmacıyla işbirliği yapan akrabalar hikayenin inandırıcılığını artırmak için gerekli kişisel bilgiler veriyordu.
24 denekten 7’si söz konusu olayı çok net şekilde, gayet berrak biçimde hatırlıyordu!
Müthiş detaylar veriyorlardı.
Deneyin sonunda “Sen aslında hiç kaybolmadın” denildiğinde de afallıyor, kaybolmadıklarını kabullenmiyorlardı.
Ta ki akrabaları gelip çevirdikleri dolabı aktarana kadar.

ÇALKANTILI BİR KARIŞIM

Loftus “Her anıyı suya karıştırılan bir kaşık süt gibi düşünün” diyor.
Zihnimizdeki tüm anılar sürekli birbirine karışıyor, birleşiyor, iç içe geçerek bulanık, çalkantılı bir karışıma dönüşüyor.
Ve yazar Alex Boese soruyor:
“Yaşadıklarımızın hepsi acaba tam bizim hatırladığımız gibi mi oldu? Ya bunların hepsi de aşırı çalışan hayal gücümüzün ya da bir başkasının hayal gücünün ürünüyse?..”
Şimdi söyleyin bakalım, siz hiç alışveriş merkezinde kayboldunuz mu?
Bu hayat, bu anı size mi ait? Emin misiniz? Son kararınız mı?

(Kafası Güzel Filler ve En Acayip Deneyler. Alex Boese. Gürer Yayınları. Çeviren: Turgut Gürer. 2011)