Tahminlere göre, dünya üzerinde yaklaşık 18.000 nadir hastalık var; ancak, bunların sadece yaklaşık %5’i2 şu anda tedavi edilebilir durumda. Konumuz ABD, Avrupa, Avustralya ve Kanada’da yaklaşık 88.000 kişiyi etkileyen ve kısaca KF olarak adlandırılan ”kistik fibrozis”.
KF NEDİR VE ETKİLENENLER İÇİN NE ANLAMA GELİR?
KF genetik, ilerleyici ve yaşamı kısaltan nadir bir hastalıktır.3 Hastalık multisistemiktir; yani başta akciğerler ve sindirim sistemi olmak üzere pankreas ve karaciğerin yanı sıra diğer organlar da dahil olmak üzere birden fazla organı etkiler.
KF’nin nedeni, CFTR (Kistik Fibroz Transmembran İletkenlik Düzenleyici) genindeki gen4,5 mutasyonlarının neden olduğu kusurlu veya eksik bir CFTR proteinidir ve bu da çeşitli organların hücrelerinde tuz ve su değişim eksikliğine yol açar. Bu da organları tıkayan kalınlaşmış, yapışkan bir mukus oluşumuyla sonuçlanır. Hava yollarını tıkayarak bakterilerin birikmesini ve kronik akciğer enfeksiyonlarını tetiklemesini çok kolaylaştırır.3 KF’nin kişinin yaşı, yaşam evresi, aile durumu gibi faktörlere bağlı olan önemli sosyal, duygusal ve zihinsel etkileri vardır.
KF OTOZOMAL RESESİF BİR BOZUKLUKTUR
Bir KF taşıyıcısı, ebeveynlerinden birinden kusurlu bir CFTR geni, diğerinden ise normal bir geni alır. Bir çocuğun KF’li olabilmesi için biri anneden, diğeri babadan olmak üzere iki kusurlu CFTR genini miras alması gerekir.6
KF’li kişilerin çoğunda en fazla rahatsızlığa yol açan organ akciğerlerdir. KF’nin gelişimindeki genetik bozukluk nedeniyle, bu bölgede hava yollarını tıkayan sert bir mukus gelişir. Bu mukus, bakteriler için ideal bir üreme alanıdır ve küçük çocuklar da bile solunum yollarında kronik enfeksiyon ve iltihaplanmaya neden olur. Bu kronik iltihaplanma akciğerleri aşamalı olarak tahrip eder.
Akciğerlere ilave olarak, birtakım organlar da etkilenir: Pankreas, bağırsaklar ve karaciğer. KF’den etkilenen kişilerin yaklaşık %85’inde pankreasla ilgili doğum kusurlarına bağlı bir sindirim bozukluğu vardır. Bu durum kendini karın ağrısı ve kronik ishal olarak göstermekte, örneğin çocuklar yeterince kilo alamadıkları için küçük çocuklarda gelişme sorunlarına yol açmaktadır. Ayrıca, akciğer hasarına bağlı olarak kronik öksürük ve zatürre de dahil olmak üzere solunum yolu enfeksiyonlarının sık geçirilmesi nedeniyle zorluklar yaşanır. Pankreasın bozulması, hastalığın ilerleyen seyrinde diyabete de neden olabilir. Siroz gibi karaciğer sorunları da ortaya çıkabilir.
Ayrıca, hastalık sindirimi ve besinleri absorbe etme yeteneğini de bozduğundan, KF hastaları özel ve bilinçli bir diyete uymak zorundadır. Genel olarak, KF’li kişilerin kilosu düşüktür ve bu nedenle kolay sindirilebilen, protein, vitamin ve mineral bakımından zengin ve orta zincirli yağ asitleri (MCT yağları) ile desteklenirken yağ oranı düşük olan yüksek kalorili yiyecekler yemeleri gerekir.
KF İLE YAŞAMAK: KF’Lİ KİŞİLERİN KARŞI KARŞIYA KALDIĞI HASTALIK YÜKÜ NEDİR?
Hastalığın tedavisinde semptomların tedavisine odaklanılır. Bu durum, hastaların her gün birkaç saatini alır ve büyük bir disiplin gerektirir.
KF’li kişiler öksürük, hırıltılı solunum ve nefes darlığı gibi günlük semptomlar yaşayabilir. Bu kişiler, tedaviler için saatler harcıyor ve sık sık hastaneye yatıyor olabilirler. Bu durum, izolasyon, kaygı ve depresyon duygularına yol açabilir.7,8,9,10,11,12 Çoğu durumda, günlük olarak üç saatlik inhalasyon, fizyoterapi ve günde sayısı 70’e ulaşan sayıda ilaç almak gibi zaman alıcı tedaviler almaları gerekmektedir.9, 10,13 [Kronik akciğer enfeksiyonları ve sindirim bozuklukları nedeniyle, KF’li kişiler genellikle her yıl birden fazla hastane başvurusu yapmakta ve atak başına ortalama 8-10 gün hastanede kalmaktadır.9 Bu durum sadece onların değil, ebeveynlerinin, kardeşlerinin ve diğer bakıcılarının hayatlarını da etkilemektedir. Hastalığın şiddeti ve akciğer fonksiyonlarının azalması ile yük artar.14
Ayrıca, KF ile yaşayan insanlar yaşamlarında birçok zorlukla karşılaşmaktadır, çünkü spor veya seyahat gibi hobilerini sürdürmeleri kısıtlanmaktadır ve hatta hastalığın bir sonucu olarak aile planlaması yapmaları gerekmektedir. Erkeklerde, spermleri testislerden üretraya taşıyan bağlantı olan vas deferensin gelişimi de CFTR geni tarafından kontrol edilir ve sonuç olarak KF’li erkeklerin çoğunda gelişemez. Sonuç olarak, büyük çoğunluğu (%98) kısırdır.15 KF’li kadınlar da kısır olabilir veya hamile kalmakta daha fazla zorluk yaşayabilir: Aşırı kalın servikal mukus sperm için geçirimsiz olabilir ve döllenmeyi önleyebilir. Ayrıca, düşük kilolu olmak, hamilelik için ön koşul olan âdet kanamasının ve yumurtlamanın olmamasına yol açabilir.15
KF TEDAVİSİNDEKİ GELİŞMELER
KF araştırmaları ve bakımındaki ilerlemeler, kistik fibrozisli kişilerin yaşam kalitesini artırmaktadır.
[Genetik, ilerleyici, yaşamı kısaltan nadir bir hastalık olan KF’nin ilk belirtileri genellikle bebeklik döneminde ortaya çıkar.1 Bunlar arasında gelişememe, solunum anormallikleri, enfeksiyona karşı yüksek duyarlılık ve sonuç olarak erken yapısal akciğer hasarı sayılabilir.16,17 Erken müdahale, uzun vadeli sonuçların iyileştirilmesi için çok önemlidir.18]
Kistik fibrozis (KF) tedavisi ilaçların yanı sıra inhalasyon terapisi, fizyoterapi, beslenme terapisi ve spor terapisini içerir.
Henüz KF için bir tedavi olmayan CFTR modülatörleri olarak adlandırılan ürünler de, genetik kusur nedeniyle yanlış katlanan proteini hedef almakta ve böylece hastalığın nedenini ele almaktadır.
Ayrıca, erken tanı önemlidir ve bazı ülkelerde yeni doğan taraması yoluyla mevcuttur. KF ne kadar erken teşhis edilirse tedaviye o kadar erken başlanabilir. Tedavinin erken başlatılması, özellikle akciğerlerde olmak üzere geri dönüşümsüz organ hasarının gelişimini geciktirme ve hatta önleme potansiyeline sahiptir.
VERTEX’İN KATKILARIYLA YAYINLANMIŞTIR
Vertex, KF’ye neden olan mutasyona uğramış CFTR geninin keşfedildiği 1989 yılında kurulmuştur ve bilimsel inovasyonun yönlendirdiği bir şirkettir. Küresel biyoteknoloji şirketi, 2000 yılından bu yana hastalığın kesin nedenini anlamaya ve yeni araştırma yaklaşımlarına yatırım yapmaya odaklanmıştır. Vertex, bilimsel yeniliklere güçlü bir şekilde odaklanmaktadır. Şirket, kaynaklarının çoğunu araştırma ve geliştirmeye (AR-GE) yatırmaktadır: Şirket, işletme giderlerinin %70’inden fazlasını yeniden Ar-Ge’ye yatırmaktadır. Ayrıca, Vertex çalışanlarının 3’te 2’si Ar-Ge’ye ayrılmıştır.
(Endnotes)
1 Bundesverband der Pharmazeutischen Industrie e. V. Fünf Fakten über Arzneimittel für seltene Erkrankungen (Orphan Drugs). Available at: https://www.bpi.de/de/nachrichten/detail/fuenf-fakten-ueber-arzneimittel-fuer-seltene-erkrankungen-orphan-drugs, [Last accessed: 31.08.2023]
2 National Plan of Action for People with Rare Diseases. Available at: https://www.bundesgesundheitsministerium.de/fileadmin/Dateien/3_Downloads/N/NAMSE/National_Plan_of_Action.pdf , [Last accessed: 31.08.2023]
3 Mukoviszidose e. V.: Deutsches Mukoviszidose-Register. Available at: https://www.muko.info/fileadmin/user_upload/angebote/qualitaetsmanagement/register/berichtsbaende/berichtsband_2018.pdf, [Last accessed: 09.08.2023].
4 Cystic Fibrosis Trust. How cystic fibrosis affects the body. Available at: https://www.cysticfibrosis.org.uk/what-is-cystic-fibrosis/how-does-cystic-fibrosis-affect-the-body, [Last accessed: 09.08.2023].
5 Cystic Fibrosis Foundation. Basics of the CFTR Protein. Available at: https://www.cff.org/Research/Research-Into-the-Disease/Restore-CFTR-Function/Basics-of-the-CFTR-Protein/, [Last accessed: 09.08.2023].
6 CF Foundation. 2020. About Cystic Fibrosis. Available at: https://www.cff.org/What-is-CF/About-Cystic-Fibrosis/ [Last accessed: 09.08.2023].
7 British Lung Foundation. What is cystic fibrosis? 2019. Available at: https://www.blf.org.uk/support-for-you/cystic-fibrosis/what-is-it [Last accessed: 09,08. 2023]
8 Abbott, J., et al. What defines a pulmonary exacerbation? The perceptions of adults with cystic fibrosis. Journal of Cystic Fibrosis. 2009; 8(5):356-9.
9 Rubin, J., et al. Frequency and costs of pulmonary exacerbations in patients with cystic fibrosis in the United States. Current Medical Research and Opinion. 2017; 33(4):667-74.
10 Cystic Fibrosis Foundation. Cystic Fibrosis Patient Registry 2021 Annual Data Report. Available at: https://www.cff.org/sites/default/files/2021-11/Patient-Registry-Annual-Data-Report.pdf [Last accessed: 09.08.2023].
11 Sawicki, G., et al. High treatment burden in adults with cystic fibrosis: Challenges to disease self-management. Journal of Cystic Fibrosis. 2009; 8(2):91-6.
12 Quittner, A., Saez-Flores, E. and Barton, J. The psychological burden of cystic fibrosis. Current Opinion in Pulmonary Medicine. 2016; 22(2):187-91.
13 Cystic Fibrosis Trust. Transition and adherence. Available at: https://www.cysticfibrosis.org.uk/the-work-we-do/research/research-areas/transition-and-adherence [Last accessed: 09.08.2023].
14 Vertex Pharmaceuticals Inc. Caregiver Burden in Cystic Fibrosis: Prepared by PHMR. Unpublished; 2021.
15 Mukoviszidose e.V., Mukoviszidose über die Jahre: Folgeerkrankungen und Spätfolgen. Available at: https://www.muko.info/informieren/ueber-die-erkrankung/folgeerkrankungen#, [last accessed: 31.08.2023]
16 O’Sullivan, A., et al. 186 Manifestation and progression of illness in young children with cystic fibrosis: A targeted literature review. Journal of Cystic Fibrosis. Posters. 2015; 14(1),S105.
17 Ranganathan, S., et al. Early Lung Disease in Infants and Preschool Children with Cystic Fibrosis. What Have We Learned and What Should We Do about It? American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 2017; 195(12):1567-75.
18 Southern, K., et al. Standards of care for CFTR variant-specific therapy (including modulators) for people with cystic fibrosis. Journal of Cystic Fibrosis. 2023; 22(1):17-30.
TR-02-2300001
İlandır