Oryantal Güneş

Her yönden tek bir noktaya yüz dönme. Kıblenin ta kendisi...

İşyerİnİzde oryantasyon eğitimi aldınız mı hiç? Siz almadıysanız bile alanları duymuşsunuzdur, eşiniz dostunuz almıştır başka işyerlerinde mutlaka. İlla ki duymuşsunuzdur. Bugüne kadar hiç duymamış olanlar için kısaca söyleyelim: Oryantasyon, işe yeni başlayanlara verilen, işyerine ve göreve uyumu sağlayan, belirli kurallar ve işleyişle ilgili bilgilerin verildiği belirli süreli eğitim ya da süreçtir.
Daha önce çalıştığım bir kurumda, yeni gelenlere de verilirdi oryantasyon eğitimi. Sorardık arkadaşlara, “Aldınız mı oryantasyon eğitimi?” diye, içlerinden bazıları da akılları sıra şaka yaparlardı: “Yok oryantasyon değil oryantal eğitimi aldık, göbek atacağız ofiste.” Lüzumsuz bir şaka olmakla birlikte, çok da ‘ilgisiz’ sayılmaz. İkisi de aynı yerden gelir: Doğudan.

KÂBE’YE DÖNEREK...

Tahmin ettiğiniz gibi doğuya yolculuk var. Ama doğudan önce ‘kıbleye’ gideceğiz. Şu kıblenin neresi olduğuna iyice bir bakalım, sonra doğuyu anlarız.
Kıble, kesinlikle İslâmî bir terimdir (Arapça kabul sözcüğünden gelir, rıza gösterme, yüzünü dönme gibi anlamları vardır) ama sırf Türkler özelinde ‘güney’ anlamına gelir. Bunun nedeni belli zaten, namaz kılarken yüz çevrilen yön Kâbe’nin olduğu yerdir ve o da belirli bir coğrafyadaki Türkler için güneydir. Türkler Anadolu’da batıya doğru ilerledikçe kıblenin güneyliği bozulmuş ama bunu pek önemsememişiz zira genel olarak güney, bizim için kıble olmuş bile çoktan.

TÜRKLERİN YÖNLERİ

İyi de peki İslâmiyetten önce hangi sözcüğü kullanıyorduk güney için? İşte şimdi yine doğuya dönmek zorundayız. Zira hangi kültürden olursa olsun tüm insanlık için en önemli yön, hep doğu olmuş. Güneşin doğduğu yön, bütün kültürlerde kutsal kabul edilmiş, tek tanrılı dinler ortaya çıkmadan önce neredeyse insanların tamamı güneşe dönüp dua etmiş. Güneşin doğuşu sırasında dinsel tören yapmak, çok eski bir gelenektir ve bugün de Hıristiyanlık’ta, İslâmiyet’te, Budizm’de vs. yaşayıp gider. Çünkü güneşin doğuşu, gündelik hayatın belki de tek referansıdır. Güneş doğar, hayat başlar ve bunun için bir şey yapmak lazımdır. Orta Asya’da yaşayan Türkler’in dilinde doğu, ileri’dir. İlgerü diye söylenir. Yani ileri gitmek doğuya gitmektir. Güneş neredeyse ona doğru gitmek, ileri gitmek olarak algılanmış. Güney için ise ilgerü benzeri bir lafı, birgerü’yü kullanmışız. Buradan türeyen beri sözcüğü de aynı anlamda. Türkler de, diğer pek çok kavim gibi Güneş’i gözlemlemişler asırlar boyu ve onlar da fark etmişler ki her gün çizilen bir yarım dairesi var Güneş’in. Bunun tam ortasında yani tam tepede olduğunda, hem gün ortasını işaret ediyor bize, hem de güneye bakıyor. Bu nedenle gün ortası da demişler zamanında güneye.

KAYNAK YİNE ANADOLU

Çok uzatmaya gerek yok, anlaşılıyor ki bütün yönlerin anası doğu. Çünkü ilk ve en önemli referans orası. Yani her şeyi, bir şekilde ‘doğuya uydurmak’ durumumuz olmuş tarih boyu. Sadece yönleri değil, günlük hayatımızı, yaptığımız binaları, tapınakları, kısaca her şeyi doğuya uydurmak gereğini hissetmişiz. On binlerce yıl önceden kalma bir alışkanlık bu.
İşte bu doğuya uydurmak işlemine, Latince bir sözcük olan ‘oryantasyon‘ denmiş. Daha sonra da her türlü uyumlama, ayarlanma işine bu isim verilmiş tabii. Çünkü oryantasyon, yine Latince ‘orior‘ kökünden gelir, bu laf ise ‘yükselmek, kaynaklanmak‘ anlamlarına gelir. Yani doğu. Çünkü güneş doğudan yükselir değil mi? Tıpkı, ‘kaynağından gelen‘ anlamındaki ‘origin‘ yani ‘köken‘ anlamındaki orijin sözcüğü gibi. Hani, orijinal diyoruz ya, o işte: Kaynağından gelen şey!
Bu Latince orior veya oriri kökü ise bize çok daha yakın bir yerden, ne yakını, doğrudan bağrımızdan geliyor: Hititçeden. Hititçe “arai” kökü, Latince ‘oriri‘ ile aynı şey: Yükselmek, kaynaklanmak. Yani Anadolu kaynaklı sözcük bu ‘ori....‘ diye başlayan laflar.

KUDÜS’TEN MEKKE’YE

Jean-Leon Gerome’un ‘Camide dua edenler’ isimli ve 1892 tarihli oryantalist tablosu.

Tekrar kıbleye dönelim. Malum, Hz. Muhammed (SAV), önce Kudüs’ü, kısa süre sonra da Mekke olarak işaret etmişti kıble olarak. Yani dünyanın neresine giderse gitsin bir Müslüman, bu açıklanan kıbleye yüzünü dönüp namazını kılacaktı. İşte kıbleyi belirlemek, mesela Kudüs’ten Mekke’ye değiştiğinde doğru yönü bulmak, gerçekte tam bir oryantasyondur. Yani yöne göre ayarlanmak. Gerçi, örneğin Bursa’da veya İstanbul’da namaz kılan bir Müslüman için Kudüs ile Mekke aşağı yukarı aynı doğrultudadır ve aradaki fark neredeyse yok denecek kadar küçüktür. Ama örneğin İran’da namaz kılan biri için büyük bir fark vardır. Kudüs neresi, Mekke neresi? İstanbul’daki birisinin Trabzon’a bakarken bir anda Adana’ya bakması gibi bir şey. Büyük fark. İşte bu ayarlamaların tümü oryantasyon’dur.

DENİZCİLER İÇİN HER ZAMAN GÜNEYDİR KIBLE

Türkiye’deki denizciler için ‘kıble’ hem güneydir, hem de güneyden esen rüzgârın adı. Hava raporlarında duyarsınız bazen “Kıble-keşişlemeden 2 ila 4 kuvvetinde...” diye. Bizim pusula gülümüzde güneyin yerine koyacak başka sözcüğümüz bulunmadığı için hep kıble olarak kalacak. Yani Türkçe konuşan bir denizci, Avustralya’ya da gitse kıble hep güney olarak kalacak. Kıble dendiğinde hiçbir denizci Mekke’yi düşünmez, güneyi bilir. Ama iş dinsel görevlere gelince başka tabii. Çin’deki biri güneye değil Mekke’ye döner, Avustralya’daki ise kuzeybatıya doğru dönecektir. Bu durumda her coğrafyanın ‘kıble oryantasyonu’ farklı olacaktır.

ORYANTALİZM

Bir şeye göre ayarlanma’ anlamına gelen oryantasyon, işe yeni başlayanlar için de tabii ki aynı anlama geliyor. İşe, işin koşullarına, kurallarına, uygulamalarına ayarlanma, adapte olma süreci yani. Peki bunun “oryantal eğitim aldık” diye şakasını yapanlar ne demiş oluyor? Oryantal lafı da ‘doğuya dair’ anlamına geliyor. Doğudan gelen danstır oryantal ama doğuya dair tüm sanat faaliyetinin de ortak adıdır. Oryantal resim, oryantal müzik denebilir ve bu ille de “bum bum, gulu gulu” içeren Mezdeke anlamına gelmez. Oryantalizm diye sanatsal bir akım vardır ve doğu merkezlidir, genellikle Arap-İran etkisindedir. Mimaride de görülebilir, edebiyatta veya resimde de. Bin Bir Gece Masalları oryantalist batılıların yazdığı ama kökleri doğunun içinde olan masallardır. Arap coğrafyasını gösteren yağlıboya tabloları düşününüz lütfen. Arapların kendisi dinsel yasak nedeniyle resim yapmaz, o halde bu resimleri başkaları yapmıştır. İşte oryantalisttir onlar. Sayfadaki resimlere bakıldığında daha kolay anlaşılacak zaten. Bu resimleri elbette Müslüman olmayan birileri yapacaktı, başka türlüsü mümkün değildi.
Efendim oryantal, oryantasyon, orijin, kıble, güney, doğu, pusula derken, geliverdik yazının sonuna. Kalın sağlıcakla. 2020 hepimize güzellikler getirsin. (Bu arada 2020 yazmak ne zevkli, bayıldım ben bu yıla. Yazılması kadar kolay olsun bu yılın her şeyi e mi?)

BU HAFTA SONU HAVA VE DENİZ

PAZARA DİKKAT!

Efendim pazar gününe kadar her şey normal. Biraz yağış, biraz hafif rüzgâr falan. Ama pazar akşamı hava kopacak! Aman diyeyim dikkat. Yıldız (kuzey) olması, soba zehirlenmelerinden uzak kalma olasılığımızı azaltsa da, sıfırlamayacağını biliyoruz. Fakat Marmara’nın güneyinde 60 milleri bulacak rüzgâr ağaç devirir mi, çatıdaki kiremitleri uçurur mu bilemem. Önce herkes önlemini alsın lütfen, sonra da Allah korusun. Yağmur da çok güçlü eşlik edecek havaya. Deniz kenarına yağmur olarak düşecek yağış, iç kesimlerde ciddi bir kar yağışı olarak gösterecek kendisini. Yani, uzun lafın kısası, sıkı bir hava geliyor, aman dikkat.