Bir zamanlar İzmir’in çarşıları

Bugün olduğu gibi tarihte iki büyük salgın hastalığın yanı sıra şiddetli depremler ve yangın felaketleri yaşayan İzmir her defasında ayağa kalkıp bugünlere ulaşabilen bir kent. O nedenle geleceğin İzmir’i için geçmişin İzmir’ini iyi bilmek gerek. Bu konuda yeni bir çalışma Ege Sanayicileri ve İşinsanları Derneği (ESİAD) tarafından bir süre önce yayımlandı. “İzmir’de Ticaret Hayatı ve Çarşılar” adlı Yaşar Ürük’ün hazırladığı kitap 1850 ile 1930 yılları arasında İzmir’deki yaşamı anlatıyor.
Kitapta, bir zamanlar denizin Kemeraltı’nda Hisar Camisi önlerine kadar uzandığı eski iç liman döneminden Karşıyaka ve Göztepe’de atlı tramvay seferlerinin başlamasına, ilk telefon ve ilk elektrikten, Doğu Akdeniz’in tüccar batılıları Levanten’lere, Frenk Mahallesi’nden ünlü Sporting Kulüp’teki koltuk ve perdelerin renklerine, Kramer Otel’deki etkinliklere kadar sosyal hayat ve eğlenceleriyle de İzmir yer alıyor.
İnce detaylar ve hikayelerin yer aldığı çalışmada örneğin Konak semtinin adının bir zamanlar astığı astık, merkezi yönetimi hiçe sayan İzmir Mütesellimi Katipoğlu Hacı Mehmet’in oturduğu bugünkü Hükümet Konağı’nın bulunduğu yerdeki 40 odalı Katipzade Konağı’ndan geldiğini öğreniyoruz.

YANGINDAN ÖNCE İZMİR NASILDI
Benim en ilgimi çeken bölümlerden biri ise ‘Büyük Yangın’dan önceki İzmir oldu. Bu kitaptaki belge ve anlatımlarla yangın öncesi İzmir’i çok daha iyi canlandırmak mümkün. Örneğin Kıbrıs Şehitleri civarında bugün sadece bir ucu kalan ünlü Frenk Sokağı’nda yangından önce hangi mağazaların yan yana sıralandığını bile kitapta görmek mümkün.
İzmir’in düşman işgalinden kurtulurken 13 Eylül 1922 Çarşamba öğle saatlerinde başlayan yangın lodos fırtınasıyla hızla yayılmış, ertesi gün ters yönden esen poyraz fırtınasıyla 15 Eylül’e kadar kentin yarısını kül etmişti. İşte kitapta bu yangın ve öncesi İzmir’den bir bölüm...

 
15 bin ev, dükkan, mağaza yandı

YANGINDA yaklaşık 15 bin ev, dükkan, mağaza kül olur. İzmir Tiyatrosu ve Kramer Oteli, İzmir Posta ve Telgrafhanesi, Sporting Kulüp, Paris Kahvehanesi, Fransız, İtalyan ve İngiltere konsoloslukları, eski Tekel İdaresi, Frenk Mahallesi’ndeki Eknayulo Şark, Bonmarşe, Şitayn, Luvr mağazaları, Bakırcıyan ve Papasyan ferhaneleri, Ayayorgi Caddesi’ndeki büyük ticarethaneler, Büyük Coya ve daha birçok büyük han, ferhaneler, Pasaport civarındaki oteller, Anadolu Bankası ile İtibar-ı Milli, Atina, Selanik, Tunus, Cezayir ve Osmanlı bankaları ve de Banco di Roma, Pasaport Dairesi, Fasulya, Plavisna, Peştemacilerbaşı karakolları gibi İzmir ticaret merkezinin kalbi ve genellikle modern şehrin büyük bölümü yanar. Ayrıca Poseidon ve Haylayf gibi eğlence merkezleri, Ayafotini Kilisesi, kuyumcuların bulunduğu Kenuriyo Marsala Sokağı, Basmane’deki Amerikan Koleji, Perpignani Moore’s London Pharmacy adlı büyük eczanelerden geriye moloz yığını kalır. Yanan 2 bin 600 dönümlük alanla kentin adeta yarısı yok olur.
Yangında Türklere ait İzmir’in en büyük hanı Vezirhan’la birlikte 40’a yakın han, üç cami, hemen tüm hanlardaki cami ve mescitlerin tamamı, irili ufaklı bine yakın işyeri de yok olur.