Denetimden söz etmeyen yasayla denetim olur mu?

CUMHURBAŞKANI Abdullah Gül’ün onayını bekleyen yeni MİT Yasası’nın getirdiği en önemli yeniliklerden biri, ilk kez istihbarat birimleri alanında çalışacak bir parlamento komisyonunun kurulacak olmasıdır. Bu, Türkiye için bir ilktir.
Ancak uzun yıllar MİT’in üst kademesinde yönetici olarak görev yapmış olan Cevat Öneş’e bakarsanız, özellikle komisyonun denetim işlevi acısından soru işaretleri olan bir ilktir.

***

Meselenin temelinde, kurulacak komisyonun başlangıçta hükümet çevreleri tarafından “MİT’in parlamento denetimine açıldığı” şeklinde tanıtılması yatıyor. Bu noktada Öneş’in eleştirileri özellikle önem taşıyor. Nedeni, kendisinin MİT’ten emekli olduktan sonra bu konunun kamuoyunda tartışmaya açılmasında öncü bir rol oynamış olmasıdır.
Öneş, TESEV’in 2008 yılında yayımladığı “İstihbaratı Hesap Verebilir Hale Getirmek” başlıklı rapora yazdığı önsözde, “istihbarat servisleri üzerinde yürütme, yasama ve yargı denetiminin sağlanması gerektiğini” savunmuş, hatta “denetim/gözetim koşulları içine sivil toplum yapılarının alınmasını” da önermişti.
Ancak kendisinin değerlendirmesine geçmeden önce yasa metnine kısaca bir göz atalım. TBMM’de geçen hafta kabul edilen 6532 sayılı yasanın 12’nci maddesi, TBMM’de bir “Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu” kurulmasını öngörüyor.
Komisyonun başlangıçta yalnızca MİT’e odaklanması beklenirken, görev alanı daha sonra Emniyet Genel Müdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı ve MASAK’ın güvenlik ve istihbarat faaliyetlerini de konu alacak şekilde genişletilmiştir. Yasaya göre, bu kurumlar hazırlayacakları raporları Başbakanlığa iletecekler, Başbakanlık bu raporlar üzerinden hazırlayacağı yıllık raporu mart ayı içinde TBMM’deki komisyona gönderecektir. Komisyon inceleme ve görüşmelerini bu raporu aldıktan sonraki 90 gün içinde yapacaktır.
Komisyon, milli güvenliğe ilişkin konularda görüş ve öneriler sunacak, bu alandaki uluslararası gelişmeleri izleyecek, kendi faaliyetlerine ilişkin rapor hazırlayacak, istihbarat hizmetleri karşısında birey hak ve özgürlüklerini koruyucu öneriler geliştirecektir.

***

Cevat Öneş, komisyonu değerlendirirken öncelikle Türkiye tarihinde güvenlik ve istihbari nitelikteki faaliyetlere ilişkin olarak “ilk kez” parlamento denetimi yolu açıldığına dikkat çekiyor, bu gelişmenin “Türkiye demokrasisine nitelik kazandırması, birey ve insan haklarını, toplumu ve kurumsal yapıları koruması bakımından ayrıca önem taşıdığını” vurguluyor.
Gelgelelim, Öneş’in yasaya ilişkin birinci çekincesi, metinde komisyonun görevleri bölümünde “denetim” sözcüğüne rastlanmamasıdır. Öneş, bu eksiklik için “Yetkilerin çerçevesi bakımından bir belirsizlik, yetki sınırlarını daraltabilecek soru işaretleri ortaya çıkarıyor” diye konuşuyor.
Eski MİT Müsteşar Yardımcısı’nın dikkat çektiği bir başka nokta, bu komisyonun çalışmalarını -kurumların göndereceği raporları esas alarak Başbakanlığın hazırlayacağı nihai rapor üzerinde- yapacak olması görüntüsüdür. Öneş, bu konuda şöyle diyor: “Söz konusu raporların hangi kriterlere göre hazırlanacağı, kapsam alanları konusunda hiçbir açıklama bulunmuyor. Bütçe harcamaları ile operasyonel çalışmaların denetimlerine imkân verecek veriler önemli. Bu sebeple, Başbakanlıkça çıkarılacağı ifade edilen yönetmeliğin içeriği çok önem kazanıyor.”
Öneş’in çekinceyle yaklaştığı bir diğer konu, kurumların ve komisyonun hazırlayacağı raporlarda ve komisyon tutanaklarında “devlet sırrı niteliğindeki bilgi ve belgelere yer verilmemesi” hükmüdür. Öneş, “bu hükmün kurumların inisiyatifine bırakılarak kullanılması halinde, hiçbir denetimin yapılamayacağını da söylemek mümkün” diye konuşuyor.

***

Eski MİT yöneticisi, komisyon konusunda şu önerilerde bulunuyor:
Komisyon rapor üzerinden denetimini yaparken, ihtiyaç duyduğu her konuda, kurum yetkililerini ve ilgililerini çağırma, bilgi alma, belgelendirme yetkisini üzerinde bulundurabilmeli. Ayrıca Komisyon içi ve/veya ilgili uzmanlarla, ihtiyaç duyduğu konularda, denetleme yapma/yaptırma yetkisi de görevleri arasında olması gerekir.
Komisyon görüşmelerine, kanunda gösterilen yetkililer dışında, görüşlerine başvurmak amacıyla ihtiyaç duyulan özel, tüzel ve devlet görevlilerinin de çağrılabilmesi imkânı sağlanmalı. Hatta insan haklarının denetiminin önemi dikkate alındığında, bu konuda geliştirilebilecek ortak çalışmalar mekanizması, Türkiye demokrasisine yeni ufuklar açabilecektir.
Komisyon raporunun, TBMM Başkanlığı kanalıyla ilgili kurumlara gereği için gönderilmesinin yanı sıra kamuoyu ile paylaşım şekli de denetim yetkileri çerçevesinde önemlidir.
Komisyon çalışmalarının önemi, komisyon üye yapısının çok güvenilir, nitelikli, saygın, akil insanlarla teşkilini zorunlu kılmaktadır.
Yeni MİT yasasını değerlendirmeye devam edeceğiz.