Para/ödül ilişkileri bozar mı?

İlk gruba “Evsiz insanların avukatlığını 100 TL’ye yapar mısınız?” ve diğer gruba “Evsiz insanların avukatlığını ücretsiz yapar mısınız?” diye soruluyor.

Sizce hangisinden daha çok evet yanıtı gelmiştir?

Bunun cevabını vermeden önce sanırım iki kavramı açmak gerekiyor.

SOSYAL İLİŞKİLER VE PAZAR EKONOMİSİ

İnsanların davranışlarını şekillendiren iki mekanizma var. Birincisi sosyal ilişkiler. Diğeri pazar ekonomisi. İkisinin de normları farklı. Birisi ilişkiler ve değerler üzerine kurulu. Diğeri para. Bunları karıştırmak sorun yaratıyor.

Diyelim ki çok samimi bir arkadaşınız, sizi evinde yemeğe davet ediyor. Yiyorsunuz, eğleniyorsunuz; ama tam gitmeden önce arkadaşınıza yemek için para veriyorsunuz.

Arkadaşınız tepkisini tahmin edebilirsiniz.�

Sosyal ilişki normlarına göre sunulan bir davete, pazar ekonomisi normlarına göre yanıt verdiğiniz için arkadaşınız sizi yadırgayacaktır. Belki de arkadaşlığınız bitecektir.

ŞU ÜNLÜ ANAOKULU ARAŞTIRMASI

Beni takip edenler daha önce yazdığım ünlü anaokulu araştırmasını anımsayacaktır.

Bu araştırmada okula çocuklarını almak için geç gelen velilere uygulanan cezadan sonra velilerin daha da geç geldiği gözlemleniyor.

Çünkü ceza davranışı meşrulaştırıyor. Veli, “Paramı öderim geç gelirim” diyor.

Yeni bir araştırmada bu ceza aynen uygulanıyor. Ama bu defa kısa bir zaman sonra para cezası kaldırılıyor ama geç gelme oranı azalmıyor.

Çünkü okul ile veli ilişkisi, para (ceza) aracılığıyla bir defa pazar ekonomisi normlarına dönüştürüldüğü zaman, artık sosyal ilişki normlarına dönemiyor.

İlişkilerde ve arkadaşlıklarda da çok tehlikeli bir durum.

YARDIM EDER MİSİN?

Sosyal ilişki normları çoğu zaman daha gerçekçi, samimi ve daha iyi sonuç doğuruyor.
İnsanlar özgür iradeleri ve değerleriyle bir iş yaptıklarında, onlara ödül/para verildiği zaman sosyal ilişkiler, pazar ekonomisi normlarına dönüştürülüyor. Verimlilik düşüyor.

Bir araştırmada 3 ayrı gruba bilgisayarda 5 dakika sürecek bir görev veriliyor.

İlk gruba 2 TL, ikinci gruba 10 TL veriliyor. Ama üçüncü gruba para verilmiyor çünkü bu gruba paradan bahsedilmemiş ve sadece “Bize yardımcı olur musunuz?” diye sorulmuş.

Sizce hangi grup görevi daha iyi yapmıştır?

Tabii ki üçüncü grup. Çünkü onlar görevi pazar ekonomisi normlarına değil, sosyal ilişki normlarına göre yapmış.

(Bu arada 10 TL alanlar, 2 TL alanlara göre daha iyi iş çıkarmış. )

AVUKATLAR

Başta sorduğum soruya dönersek, yanıt belli.

Para önerilmeyen avukatlardan daha çok evet yanıtı geliyor.

Çünkü ilk gruba para önerilince hemen pazar ekonomisi normları devreye giriyor. 100 TL çok az geliyor.

Ama ikinci grup için sosyal ilişkiler normları işliyor. Değerleri doğrultusunda yardım ediyorlar.

ÖDÜLÜN ZARARI

Köşemi takip edenler bilirler ki eğitim ve iş ortamında ödüle karşıyım.

Çünkü içten gelen motivasyonu öldürüyor ve işten alınan zevki azaltıyor. Onun yerine işin kendisinin zevk verir hale getirilmesi gerektiğini söylüyorum.

Şimdi bu son araştırmalar da açıkça gösteriyor ki para (ödül) ilişkileri pazar ekonomisi normlarına dönüştürerek motivasyonu düşürüyor ve ilişkileri bozuyor.