Tehlikeli akım: İfşa

Çocuk ve gençler birbirlerinin özel görüntülerini ele geçirip, WhatsApp gruplarında, sosyal medyada paylaşarak birbirlerini deşifre ediyorlar. Üstelik bu yaptıklarının suç olduğunun bile farkında değiller. Peki, ama arkadaşlarının özel görüntülerini sosyal medyada yayımlayarak onlara zorbalık yapmanın altında nasıl psikoloji yatıyor? Ne yapmak gerek? Anadolu Üniversitesi ve Dijital Güvenlik Eğitim, Uygulama ve Araştırma Merkezi (SODİGEM) Müdürü Prof. Dr. Levent Eraslan ve iletişim antropoloğu Doç. Dr. Ebru Güzel’e sorduk.

İfşa videoları ve fotoğrafları nasıl yaygınlaştı?

Prof. Dr. Levent Eraslan: İfşa kavramı son zamanlarda özellikle Twitter’da rastladığımız bir kavram. Elbette Twitter’ın yanı sıra Tiktok, Instagram, Snapchat, Facebook gibi platformlarda da bu sayfalara rastlamak mümkün. İfşa; gençlerin, ergenlerin veya yetişkinlerin vücutlarını veya saklanmak istenen diğer diğer davranışlarının sergilenmesi olarak adlandırılıyor. Bu davranışı sergileyenlerin bir kısmı beğeni alma ve takipçi kazanma isteğinde, bir kısmı da bilinmeyen kişiler tarafından ifşa amacıyla sosyal medyada paylaşılıyor. Kullanıcılar çoğunlukla kendi kendini yok eden mesaj özelliğinin bulunduğu Snapchat veya Instagram gibi sosyal ağlarda görüntülerini ortadan kaybolacağı düşüncesiyle karşı tarafla paylaşıyor. Oysaki dijital izler asla kaybolmuyor. Gönderilen görüntüleri çeşitli yöntemlerle kaydetmek de mümkün. Kaydedilen görüntüler sonucunda şantaj, tehdit gibi süreçlerin başlaması günümüzde sıklıkla karşılaştığımız bir durum. Sırf bu ifşa görüntüleri için açılan sayfalar, bu görüntüler üzerinden para kazanan kişiler mevcut.

Peki, çocuk ve gençler ifşa etmeyi nereden öğrendi, bunu neden yapıyorlar?

Doç. Dr. Ebru Güzel: İfşa etmek, gizli olanı ortaya çıkarmak, alenen dökmek anlamına geliyor. Biz sosyal bilimciler ise ‘mahremiyetin ifşası’ anlamında kullanıyoruz. Artık güzelliği, bedensel ölçüleri, giyimi, dekorasyonu, yemeği ya da sporu sosyal medya normlarına göre yaşayan toplumlar olarak ifşayı da bu platformlarda üretiyor, öğreniyor ve yayıyoruz. Amerika’da 9-13 yaş grubu çocuklara ‘çocuk’ denilmiyor ‘tween’ deniliyor. Yani yetişkinleştirilen, cinsiyetleştirilen ve metalaştırılan çocukları ifade ediyor kavram. Ben bunu Türkçede ‘eşikergen’ olarak adlandırıyorum. Çocuklar arasındaki sosyal medya yazışmaları öyle bir hale geldi ki ‘tween jargonu’ diye bir kavram ortaya çıktı. Bugün nude akımı (çıplaklık), siber zorbalık gibi tartışılan konular, çocukların diline kodlanmış durumda. Meselâ bunun için bazı kısaltmalar var: Çok beğeni için ölçeğimi kır BMS (break my scale), sesli gülmek LOL, ailem odada PIR, ailem bakıyor 9, pantalonunu çıkar GYPO ya da çıplakken yazıyorum IPN, uyuşturucu seçimi için de DOC kısaltmasını kullanıyorlar.

İfşa videoları içinde en çok ne tür içerikler var?

Prof. Dr. Levent Eraslan: Çoğunlukla nude (çıplaklık) fotoğraf ve videolar var. Ayrıca gizli kamerayla kayıt altına alınan pornografik görüntüler ve çocuk pornografisi de var. Birbirine çıplak fotoğraflarını gönderenler, özel bölgelerini gösterenler de bu görüntüleri çoğunlukla Twitter’da paylaşıyor. Görüntülerin devamını izlemek isteyenleri de ifşa amacıyla oluşturulan web sayfalarına gönderiyorlar, kullanıcıların kart bilgilerini talep ediyorlar. Bu gibi içeriklere sahip sayfaların binlerce üyesi var.

İfşa etmek konusu her şeyden önce ahlaki bir konu. Bir bireyin fotoğrafını veya videosunu sosyal medyada yayımlama özgürlüğü nereden geliyor? Çocuklar (veya yetişkinler böylesine bir konuda nasıl ‘sınırsız özgür’ olduklarını düşünebiliyorlar?

Doç. Dr. Ebru Güzel: Instagram’a #tween etiketini yazın ve bakın lütfen. Bu konuda milyonlarca paylaşım olduğunu göreceksiniz. Bu çocukların paylaşımları yetişkin modellerinki gibi, dahası lolita görünümündeler. Kız çocuklarının erken yaşta ‘cinsiyet’ haline getirilmesi, bedeniyle var olan kadın imgesini ve toplumsal cinsiyet rollerini devam ettirmesi açısından dehşet verici. Zaten çocuk henüz 8 yaşındayken kendini kitlelere açma cesareti kazanmış! Dolayısıyla bir arkadaşına fotoğrafını yollaması ona o kadar doğal geliyor ki! Bu algıyı küçük yaşta ediniyor, kendi yapmasa bile takip ettikleri üzerinden davranışı içselleştiriyor. Aileler yasaklarla avunuyor ama çocuk ekranda yapmadığını bu sefer de okulda yapıyor.

Prof. Dr. Levent Eraslan: Gençler arasında son zamanlarda oldukça popüler bir akım haline gelen ‘nude gönderme’ ve ‘sexting’ davranışları ifşa olayının yaşanma sıklığını arttırmakta. Sosyal medya platformlarında bu davranışların normalleştiğini görmekteyiz. Diğer yandan ergen motivasyonu da ifşanın ortaya çıkmasında oldukça önemli. Gençlerin “Bu davranışı herkes yapıyor” düşüncesiyle hareket etmesi kötü sonuçları da beraberinde getiriyor. İfşa videosunu yayınlayan kişiler de öfke, sinir, intikam alma, kişinin itibar kaybı yaşamasına sebep olma ve zarar verme isteği gibi duygularla bu görüntüleri paylaşabiliyor. Hatta bu görüntüler üzerinden kazanç elde eden kişiler bile var. Elde edilen görüntüler neticesinde bu görüntülerin tehdit ve şantaj amacıyla kullanımı, isteklerin yerine getirilmediği takdirde görüntülerin sosyal medya platformlarında paylaşıldığı durumlara da rastlamak mümkün.

Peki, bu durumun önüne nasıl geçeceğiz? Ailelere neler önerirsiniz?

Prof. Dr. Levent Eraslan: Ailelerin özellikle kriminal saat dilimi olarak adlandırılan 02.00-05.00 arasında dikkatli olunması gerekiyor. Yasa dışı veya etik dışı davranışlar sosyal medya platformlarında genellikle bu saatler arasında gerçekleşiyor. Pandemi süresince yaptığımız araştırmalara göre dijital ortamlarda gençlerin yasa dışı bahis, pornografik sitelere girişlerinin artmış olduğunu gördük. Evde geçirilen süre boyunca sıradan sosyal medya aktivitelerinden sıkılan kullanıcılar farklı dijital davranışlara yöneldi. Çocuklarının VPN, DNS gibi farklı sitelere girmek için kullandığı aracı yazımlara sahip olup olmadığını kontrol etmeleri gerekiyor. Birçok sosyal medya platformunda yaş sınırlaması bulunmasına rağmen çocuklarının yaşlarını büyük göstererek bu platformları kullanıp kullanmadığı hakkında da dikkatli olmalı. Teknolojiyle büyüyen çocuklara karşı ebeveyn uygulamaları her zaman işe yarayamayabiliyor. Bu sebeple ebeveynlerin çocuklarıyla iletişim kurabilmesi bu gibi kötü olayların önüne geçebilmek için alınabilecek en basit ve etkili yöntemdir. Çocuklarla hangi davranışların bu platformlarda suç olduğu ve başkasının mahremiyetini ifşa etmenin yanlış bir davranış olduğu konuşularak sosyal medya etiği ve hukuku anlatılmalıdır. Ulusal çapta ise karar mercilerinin bir sosyal medya izleme kurulu oluşturarak tedbir alması, sosyal medya eğitimlerinin okullarda çocuklara öğretilmesi gerekiyor. Ayrıca çocuklara bunun suç olduğu söylenmeli, siber zorbalık ve medya okuryazarlığı eğitimleri verilmeli.

Doç. Dr. Ebru Güzel: Sosyal medya düşmanı olmak ve çocuklara sert kurallar koymak işe yaramaz. Çocuklar takıntılı, kusurlu ve özdeğer eksikliğiyle büyüyor. Kusurlar artık burun ve kilo vs. değil, göbek deliğinin dışa doğru olması, tırnak şekli ya da kaşlar gibi ayrıntılarda... Bu hiçbir zaman kendini tamamlayamayan, okuldaki becerisi erkeklerden fazla dahi olsa (alfa kızlar deniyor bunlara) aşırı takıntılı, aklından ve kişiliğinden çok bedeniyle uğraşan kadın imgesini güçlendiriyor. Yapacağımız şey bunun tam tersi rol modelleri bulup onları olumlamak. Heidi’lere, Alice ve Pepee’lere geri dönmek. Şöhret, lüks tüketim ve kusursuz güzelliği pazarlayan Elsa’larla bu iş olmaz. Okuyan, sorgulayan, üreten, aklı, ruhu ve fiziğiyle bütün olan kız çocuklarını görünür kılmalıyız. Burada medyaya, sivil toplum örgütlerine, okullara, çocuk gelişimcilerine ve öğretmenlere çok iş düşüyor.