Anadolu'nun en büyük beyliği: Arıbeyoğulları

Ben bilmiyordum ama bilmemeniz de normal. Çünkü sadece üç yıl önce, 2017’de Birleşmiş Milletler tarafından ilan edilmiş özel bir gün bu.

20 Mayıs olmasının nedeni de arıcılık tekniklerinin öncüsü sayılan Anton Jansa’nın doğum günü olması.

İşte bu gün nedeniyle Türkiye’nin en büyük bal şirketlerinden Balparmak’ın kurucu patronu ve yönetim kurulu başkanı Özen Altıparmak’la bir “Zoom” mülakatı yaptım.

Tabii konu “Arı Günü” olunca önce arıları konuştuk.

Yani dünyanın en ilginç canlılarından biri.

EİNSTEİN’IN O LAFI ABARTILI DEĞİL Mİ

Einstein, ‘Arılar ölürse insanlar da ölür’ diyor. Bu laf biraz abartılı değil mi?

Özen Altıparmak: “Einstein bunu söyledi mi gerçekten kesin değil. Ama abartma mı diye sorarsanız, bence hiç değil. Arı, canlı ekosisteminde çok merkezi bir öneme sahip. Düşünün yeryüzündeki bitkilerin yüzde 80’i onların çiçekten çiçeğe taşıdığı tozlarla dölleniyor. Ayrıca insanların beslenme sisteminde çok önemli bir yere sahip. Her yıl polenlenen bitkilerin mali değeri 265 milyar dolar.”

TÜRKİYE’DE ŞU AN KAÇ BALARISI VAR

Bir Alman profesör geçmişte Anadolu balarısı türlerinin haritasını yapmıştı. Ben bunlara ‘arıbeyoğulları’ diyorum. Türkiye’de kaç arıbeyoğlu beyliği var?

“Balarısının bilimsel adı ‘Apis mellifera’dır. Türkiye’de şu an üç arı kolonisi var. Anadolu, Kafkas ve Muğla arıları. Bizim ülkemize has üç ırk var. Bunlar da, mesela Kafkas arısı daha güçlüdür ve Karadeniz Bölgesi’nindir. Bazı derin bitkilerden nektar alabilmek için hortumu uzundur.”

Peki Türkiye’deki balarısı sayısı biliniyor mu? Yani bir arıbeyoğulları nüfus sayımı var mı?

“Nüfus sayımı mümkün değil ama şöyle bir hesap mümkün. Şu anda 6 milyona yakın arı kovanı var, yani arı kolonisi. Bunların bazıları tabii aktif kovan değil. Dört milyon aktif kovan olarak düşünürsek her birinde 40 bin arı olsa, yani 160 milyar eder. Bu da demektir Türkiye’de belli bir anda 160 milyar balarısı var.”

KÖY ENSTİTÜSÜ’NDEN DOĞAN BİR ARI ŞİRKETİ

ÖZEN Altıparmak ODTÜ İşletme mezunu. “Bu arı işine 27 yaşımda girdim, 67 yaşımda çıkamıyorum. Çünkü çıkmak istemiyorum” diyor.

Köy Enstitüsü mezunu bir babanın oğlu. Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’nden mezun. Özen Altıparmak’ı bal işine sokan kişi de babasının yine Köy Enstitüsü’nden bir arkadaşı. Tam bir arı tutkunu. İmzasını arı şeklinde atıyor. Sevdiği bir şey için imza atarken gülen, sevmediği bir konuda ise somurtan arı imzası
atıyor.

160 MİLYAR ARI KAÇ KİLO BAL YAPIYOR

Türkiye’de üretilen bal konusunda iki ayrı rakam var. TÜİK’e göre 108 bin ton civarında. Ama bağımsız Nielsen araştırma şirketinin raporuna göre de 65 bin ton civarlarında çıkıyor.

Türkiye’de tüketilen balın yarısı açıkta satılıyor. Dolayısıyla kayıtsız. O nedenle kesin rakam vermek zor.

ŞARAP YILLANDIKÇA DEĞERLENİR, BAL YILLANDIKÇA NE OLUR

Balın olgunlaşması o sezon için arının yaptığıdır. Şarabın aksine bal genellikle zaman içerisinde değer kaybeder. Yani yıllar itibarıyla değer kaybeder, şarap gibi değer kazanmaz.

TÜRK BALININ BORDEAUX BÖLGESİ VAR MI? NERESİ

Özen Bey şarapçılıkta olduğu gibi balda da bölge işaretlemesi var mı? Yani mesela Türkiye’de arıcılığın bir Bordeaux bölgesinden söz edebilir miyiz?

“Bazı coğrafi işaretten bahsediyorsak evet var. Bunun için bir TÜBİTAK projesi de yapıldı. Evet arıcılığın ve balın da çeşitli bölgeleri var. Hatta bal degüstasyonu da yapıyoruz. Bizim de bal tadımcılarımız var. Balda ‘duygusal analiz’ yapan 6 uzmanımız var. Damakları kırka yakın tat ve doku parametresini, farklılıklarını tadabilen, onun standartlarını bilen insanlar bunlar. Bir ‘örümcek ağ diyagramı’ yaparak bölgelerin haritasını çıkarıyorlar. Şimdiye kadar Muş, Kayseri, Bingöl, Yüksekova ve Şemdinli ballarını, beş bölgenin ballarını belirledik. Bunu bu harita ile duygusal analizler ile yapabiliyoruz. Türkiye’nin bal Bordeaux’su neresi? Herkes kendine göre seçebilir. Ben Yüksekova bölgesini severim.”

DAMIZLIK ERKEK ARI VE HARASI VAR MI

Damızlık kelimesi daha çok erkekler için kullanılır ama burada kadın egemenliği söz konusu olduğu için ‘damızlık kraliçe adayı’ var. Bu bakımdan eğer bir ‘arı harası’ndan söz edebilirsek, burası Macahel’dir. Orada damızlık dişi arı yetiştirilir. Bunlar alınıp özel kutularda getirilip kovana bırakılır ve o kraliçe ile bir koloni kurulur.

BAL DÜNYADA EN KOLAY TAKLİT EDİLEN ÜRÜN

Dünyada en kolay taklit edilen ama en zor tahlil edilen belki de tek gıda maddesi, gıda ürünü baldır. Bal çevre şartlarından çok etkilenen bir üründür. Araba egzozu dumanı bile geçebilir. Bunların hepsini baldan seçip ayıramazsınız, hiçbir yolla yani hiçbir metot ile hiçbir kimyasal yolla balın içindeki antibiyotik ve tarım ilacını ya da pestisit kalıcıları ayıramazsınız. Dolayısıyla bizim yaptığımız işin aslında % 50’si doğru, sağlıklı, kalıntısız balı seçmek.

BEN KENDİ PAYIMA PETEK BAL TAVSİYE ETMEM

Kırk yıldır bu işin içindeyiz, 1 kg bile petekli bal yapıp satmadık. Petekli balı biz tavsiye etmiyoruz. Neden? Petek nedir biliyor musunuz balmumu? Neticede içinde parafin vardır ki bu da bir petrol türevidir. Bal dediğimiz petek değildir, petek balın kabıdır. Petekte satılan balların % 70’i gerçek bal değildir. ‘Petek balı ben daha doğal buluyorum’ diyenlere de şunu söylüyorum: Peki bunu analiz edebiliyor musunuz? Etmeniz mümkün değil çünkü bir analiz en az üç-dört gün sürer ve en az da 3-4 bin lira maliyeti vardır.

VİSKİ HARMANCISI GİBİ BAL HARMANCISI VAR MI

Şarapta nasıl tek üzüm veya blend varsa balda da öyle. Mesela biraz önce saydığım yörelerin ballarına monofloral diyoruz. Monofloral serisi diyoruz. Bir de polifloral var piyasaya verdiğimiz, yayla, ova ve yüksek yayla balları. Bunlar rakıma göre değerlendirilmiştir. Orada kekik, geven, korunga, tırfıl, narenciye, üçgül gibi, bunların belirli karışımlarını yapıyoruz yani blend ediyoruz. Eğer siz bunu blend etmezseniz bu kadar tonajda bir kalite standardını yapamazsınız.

BİZİM ARILAR DA FIRIN ATEŞİ YAKMAYI İYİ BİLİR

Amerika’daki arıların Asya’dan gelen dev eşekarılarına karşı, etrafını sarıp ısıyı arttırarak onları pişirdikleri ve öldürdükleri anlatıldı. Bizim arılar da bilir mi bu yöntemi?

“Bilir tabii. Ama başka bir amaçla fırın yaparlar. Arı çok yüksek nem ile nektarı getirir arı kovanına. Yani bayağı bildiğimiz çaydan biraz daha kıvamlı düşünün, arı gelip de peteğe kursağından boşalttığı zaman o bal böyle sallanır su gibi. Gelen balın nem oranı % 23-24-25 olabilir. Bunu % 17 nem oranına getirmesi gerekir. İşte bunu kanat çırpıp ısı yaparak ve suyunu uçurarak sağlarlar.”

DEV ASYA EŞEKARILARI BİZDE DE KAFA KESİYOR MU

Bizde oradaki gibi dev Asya eşekarılarına rastlanmadı. Tabii bizde de eşekarısı ve yabani sarı arı var ve onlar balarılarının düşmanı. Arıları yiyorlar. Ama sayıları çok fazla değil. Ama bizimkiler galiba daha medeni. En azından kafa kesmiyorlar. Oradakiler çünkü arıları kesiyorlar.

SAYILARI 160 MİLYAR AMA SADECE 45 GÜN YAŞIYORLAR

Arı olmak zor zanaat. Düşünün bir işçi arı sadece 45 gün yaşıyor. Bütün ömrü bu ve ne meşakkatli bir hayat. Bu 45 gün içinde 240 kilometre yol yapıyor. Ne için, sırf nektar toplamak için. Ve bütün bu çaba bir çay kaşığı bal üretmek için. Yani 1-2 gram...

Size şöyle çarpıcı bir rakam daha vereyim.

Bir arı bir-iki gram bal yapıyor dedim. Uzun yaşayabilseydi 1 kilo balı yapmak için, dünyanın etrafını 6 defa dolaşmak zorunda kalırdı.

Tabii yenileniyor. Ana arı 1 defa çiftleşiyor. Ana arı 5 yıl yaşıyor, yani işçi arılardan 50 kat daha fazla yaşıyor. Bir balarısı 46 gün yaşıyor. Bu demektir ki bir kovan içinde bir bal sezonu 4.5 ay. Demek ki bir mevsimde 2-3 nesil değişiyor. Tıpkı Meksika’dan Kanada’ya göç eden Monark kelebeklerinin yolda nesil değiştirmesi gibi. Sonra bu arılar kış uykusuna yatıyor. Uykucuların ömrü daha uzun oluyor.

BİR KRALİÇENİN 40 BİN TEBAASI VAR

Bir kovanın tartışmasız lideri kraliçe arıdır. Kraliçe arının ömrü 5 yıldır. Bir kovanda 40 bin işçi arı vardır ve bunların hepsi kraliçenin kızlarıdır. Bir kraliçe günde 2 bin yumurta bırakır. Ve bunu hayatında bir kere çiftleşerek yapar. Çiftleştikten sonra spermleri döl yatağında muhafaza eder ve gerektikçe dölleyip yeniden yumurta yapar. Onun da hikâyesi ilginç.

KRALİÇENİN ÇOK ÖZEL MÖNÜSÜ VE ŞEFLERİ

Kraliçe kovanın bütün üyelerinin gözü gibi baktığı bir saygınlığa sahiptir. İşçi arılardan iridir. Nesli sürdüren üye olduğu için ona özel bir mönü hazırlanır. Arısütü ile beslenir. İşçi arılar bunu kendileri hazırlayıp kraliçeye kendileri verirler. Kraliçenin ömrünü uzatan faktörlerden biri de budur. İşçi arılara gelince, onlar aslında cinsiyetsizdir. Ana arı dişidir. Erkek arıların ise sadece biri çiftleşebildiği için ötekilerin tek görevi kovan bekçiliği yapmaktır.

50 METRE YÜKSEKTE BİR ÇİFTLEŞME AYİNİ

Bir kovanda tek kraliçe mi var? Mesela ‘Alis Harikalar Diyarında’daki gibi birbirine zıt karakterde iki kraliçe olabilir mi?

“Hayır olamaz. Bir kovanda bir tek kraliçe vardır ve kovanın kayıtsız şartsız tek hâkimi odur. Kraliçe arı giderse o kovan dağılır. Kraliçenin cinsel hayatı da ilginçtir. Hayatı boyunca bir kere çiftleşir ve onu da en az 50 metre yükseklikte yapar. Nedeni de en güçlü erkek arının çıkabileceği yüksekliği seçer. Böylece sağlam bir balarısı nesli gelir.”

KRALİÇENİN HAREMİNDE KAÇ ERKEK VAR VE NE İŞE YARAR

Bir kovanda 200-300 erkek arı olur. Ama 5 yıllık hayatı boyunca bu erkek arılardan sadece biri ile, o da bir kere çiftleşir. Gerisi kovan bekçisi olarak çalışır. Peki ne yapar bu bekçiler? Kapıda dururlar, işçi arılar nektarı çiçekten getirip kovana girdiği zaman, o arının o kovana ait olup olmadığını koku ile anlarlar. Bunu da kraliçe arının onlara verdiği bir koku parolası ile yaparlar.

KRALİÇE SEÇİMİNDE ERKEK ARILARIN OY HAKKI VAR MI

“Kovanlar ülkeler gibidir. Kendilerine ait kanunları vardır. Kraliçe biraz yaşlandığı, üreme konusunda da zayıfladığı zaman, işçi arılar yeni bir kraliçe seçerler arıların içerisinden.”

 Bu seçimde erkek arıların da oy hakkı var mı?

“Pek bilmiyorum ama kullanıyor olmaları lazım. Çünkü kovanın içinde ve o seçmiş oldukları kraliçe arıyı birçok arısütü ile şey yaparlar ve ondan çıkan en güçlüsünü seçerler ve diğerlerini de öldürürler. Bir tane bırakırlar. Yani zayıf dişilerin hiç şansı yoktur.”

TÜRK SİYASETİNİN ‘ARI MAYA’SI OYDU

DÜNYA Arı Günü’nde bu fotoğraf ne alaka diyebilirsiniz. Anlatayım. 1980’li yılların sonlarıydı. Özal yine Göcek civarındaydı. Hürriyet Ankara Bürosu’ndan usta fotoğrafçı Ümit Turpçu onun en sevdiği gazetecilerden biriydi. İşte bu fotoğrafı o çekti... Önüme geldiği an “Aaa Arı Maya” dedim. TRT televizyonunda sempatik Japon dizisi ‘Arı Maya’nın bütün çocukların kalbine oturduğu günlerdi. Türkiye Cumhuriyeti bugüne kadar böyle bir devlet adamı görmemişti. Zaten bunu da ancak o yapabilirdi. “Semra tak bir kaset keyfimizi bulalım” diyen bir başbakan, bir cumhurbaşkanı... Dün Arı Günü’nü yazarken aklıma yine bu şahane fotoğraf geldi. Dünya Arı Gününüz kutlu olsun Sayın Arı Maya Cumhurbaşkanım... Sizi rahmetle anıyorum...

KATKIDA BULUNANLAR

Sayfa Editörü: Firuzan Demir
Foto Editörü: Umut Veis
Düzeltmen: Metin Usta
Tasarım ve Uygulama:
Selma Songül Zengin