Piyasa denetimi

Devletin kendisi ya da devlet tarafından yetkilendirilmiş kural koyucu, bazı iş kollarında işi yapana lisans verir. Örneğin, bankacılık yapmak lisans almayı gerektiren bir iş koludur. Çünkü, vatandaşların mevduatının sağlıklı bir biçimde değerlendirilmesi ancak lisans alan bankanın ‘‘ehil’’ davranmasıyla mümkün olabilecektir. Bankacılık lisansı bu ehliyetin tek başına bankalar hakkında bilgi edinmesi çok zor olan vatandaşların gözündeki vesikasıdır.

DOKTORLUK

Aynı şekilde, doktorluk lisansa tabi bir iş koludur. Bir apartmanın kapısına ‘‘doktor’’ yazan herkesin doktorluk yapabilmesi söz konusu olamaz. Doktor denen kişi bir tıp fakültesinden mezun olmalı ve tabipler birliğinden doktorluk yapabileceğine yönelik olarak bir sertifika alması gerekmektedir.

Gerekli diplomayı ve sertifikaları alan bir doktor mutlaka ehil olarak kabul edilebilir mi? Meslek hayatının başında ‘‘ehil’’ olduğu düşünülen bir doktor hayatının sonuna kadar bu ehliyete sahip olmaya layık midir? Birçok ülkede bu konu çok açık değildir.

On sekiz yaşında otomobil sürücü ehliyeti alan bir kişi gibi doktorlar da bir daha ‘‘ehil’’ olup olmadıklarını ispat etmek durumunda değillerdir. Kağıt üzerinde ehliyet sahibi olmak ‘‘ehil’’ olma durumunun devamlı olduğu anlamına alınmamalıdır. Bu konuda denetim şarttır.

Bir doktoru elli yaşında sınava sokarak ya da yaptığı ameliyatı seyrederek ‘‘ehil’’ olup olmadığını tespit etmek zordur. Ama, piyasa bu konuda çok etkili çözümler üretebilmektedir.

Doktorların yaptıkları yanlışların mağdurlar tarafından tazmin edilmesine olanak veren bir sistemde ileride doğacak muhtemel yükümlülükler için doktorlar sigorta satın almak zorunda kalacaklardır. Bir doktor ne kadar çok tazminat öderse, o denli yüksek prim ödeyerek kendini sigorta ettirebilecektir.

Çok kötü bir doktor belki sigorta dahi alamayabilecektir. Belki, sigorta priminin yüksekliği doktorun makul düzeyde para kazanmasını olanaksız kılacaktır. Bu şartlarda, kağıt üzerinde ‘‘ehil’’ gibi görünen bir doktor mesleğini icra edemeyecektir.

SÜRÜCÜLÜK

Bu sistem piyasanın kendi kendini denetlemesidir. Denetim sürecinde ‘‘torpil’’ ya da ‘‘adam kayırma’’ gibi bir şey olamaz. Olduğunda, taraflardan biri mali zararı üstlenmek durumunda kalır. Dolayısıyla, denetimin tek ölçütü performanstır.

Bizim gibi ülkelerde ‘‘piyasa denetimi’’ yerine merkezi devlet denetimi tercih edilmektedir. Doktorluk konusunda olduğu gibi, bazen denetim var sanılıp aslında olmayabilmektedir. Buna en iyi örneklerden biri otomobil sürücülüğüdür.

Çok kaza yapan bir sürücü de, hiç kaza yapmayan bir sürücü de otomobilinin cinsine göre aynı primle trafik sigortası almaktadır. Primin sürücünün performansına göre değiştiği sigorta türü kasko sigortasıdır. Ama, kasko sigortası mecburi tutulmamıştır. Dolayısıyla, sürücünün ‘‘ehil’’ olup olmadığının denetimi piyasaya bırakılmamaktadır.

Halbuki, piyasa en etkin denetim yoludur.