Emin Çölaşan: Yüzyılda Anadolu (1)

Emin ÇÖLAŞAN

Koskoca bir yüzyılı geride bırakmak üzereyiz. Peki bu yüzyıl içinde ülkemizde neler oldu? Nereden başladık, nereye geldik? İki gün sürecek bu yazıda, özellikle genç okurlarıma bu soruların yanıtlarını, elbette çok özet olarak aktarmaya çalışacağım.

- Yıl 1900. Başta Padişah Abdülhamid var. Hasta adam Osmanlı çöküş sürecini yaşıyor. Yine de Balkanlar'ın, Ortadoğu'nun büyük bölümü ve bugünkü Libya bizde. Ülkede tek adam yönetimi ve buna karşı direniş var.

- Yıl 1908: Abdülhamid, baskılara dayanamayıp Meşrutiyet'i ilan etmek zorunda kalıyor. Anayasa yürürlüğe giriyor. Açılan Meclis'te Türkler azınlıkta. Rum, Ermeni, Arnavut, Boşnak, Arap ve diğerleri çoğunlukta.

- Yıl 1909: 31 Mart gerici isyanı patlıyor. İstanbul sokaklarında subaylar kesiliyor, mebuslar öldürülüyor. Selanik'ten yetişen Hareket Ordusu isyanı bastırıyor. Bir süre sonra Abdülhamid tahttan indirilip Selanik'e sürgün ediliyor. Sultan Reşad Padişah oluyor. Ülkeyi İttihat Terakki Cemiyeti yönetiyor ama başarılı değil.

- Yıl 1911: Libya'yı İtalya ele geçiriyor.

- Yıl 1912: Balkan savaşı çıkıyor. Rumeli elimizden gidiyor. Selanik düşüyor, Abdülhamid düşman eline geçmesin diye İstanbul'a getiriliyor. Bulgar ordusu Çatalca'ya dayanıyor. Edirne düşüyor. Sonra Yunan ve Bulgar orduları kapışınca, Edirne'yi geri alıyoruz. Bu dönemde ordu gençleşiyor. Darbeler yapılıyor, Enver-Cemal-Talat Paşa üçlüsü ülke yönetiminde söz sahibi oluyor.

- Yıl 1914: Birinci Dünya Savaşı patlıyor. Enver Paşa ve birkaç adamı tarafından hazırlanan tezgáhla, bize sığınan iki Alman zırhlısı, Rusya'nın Karadeniz limanlarını bombalıyor ve kendimizi Almanya safında savaşta buluyoruz.

Çanakkale, Kafkaslar, Irak, Hicaz, Suriye, Filistin, Galiçya, Doğu Anadolu cephelerinde savaşıyoruz. Rus ordusu Erzurum'a giriyor, İngiliz ordusu Filistin, Suriye ve Irak'ı ele geçiriyor.

Sadece Çanakkale'de 250 bin şehit veriyoruz. Sarıkamış önlerinde Enver Paşa komutasındaki ordu, Rus ordusu karşısında donarak mahvoluyor. 90 bin askerimiz Allahüekber Dağları'nda şehit düşüyor.

- Yıl 1915: Rus cephesine yakın Ermeni uyruklular, düşman ordusuyla işbirliği yapıp ordumuzu arkadan vuruyor. Bunlar, kafileler halinde uzaklara sürgün ediliyor. Ermeni tehciri denilen hadisede üzücü olaylar yaşanıyor.

- Yıl 1917: Rus devrimi nedeniyle Rus ordusu Doğu'da çekiliyor, Azerbaycan'a giriyoruz, ama müttefikimiz Almanya'nın baskısıyla çekiliyoruz.

- Yıl 1918: Almanya ile birlikte savaşı kaybediyor ve teslim oluyoruz. Mondros anlaşması imzalanıyor, başkent İstanbul işgal ediliyor. Osmanlı bitiyor. Sonra, Mustafa Kemal Paşa'nın yırtacağı Sevr anlaşması gelecek ve topraklarımız pay edilecek.

- Yıl 1919: 15 Mayıs günü Yunan ordusu İzmir'e, dört gün sonra Mustafa Kemal Paşa Samsun'a çıkıyor ve milli mücadele başlıyor.

- Yıl 1920: 23 Nisan günü Ankara'da Meclis açılıyor. İstiklal Harbi başlamıştır. İmparatorluk başkenti İstanbul işgal edilmiş. İzmir ve Ege yöresi Yunan, Antalya yöresi İtalyan, Adana ve Antep yöresi Fransız işgalinde. Karadeniz'de Pontus Rum Devleti, Doğu'da Ermenistan ve Kürdistan kurulmak üzere.

Ankara hükümetine karşı yurdun dört bir yanında gerici isyanlar çıkıyor. Bir yanda düşmanla, diğer yanda onlarla boğuşuyoruz. Hepsinin üstesinden geliyoruz. 9 Eylül 1922'de İzmir'e giriyoruz. Ülke kurtuluyor. Bir süre sonra İstanbul kurtuluyor. Padişah Vahdettin bir İngiliz zırhlısıyla kaçıyor.

- Yıl 1923: Temmuz ayında Lozan anlaşmasını imzalıyoruz. Kapitülasyonlar kaldırılıyor, ulusal egemenliğimiz dünya tarafından tanınıyor.

- Yıl 1923: 29 Ekim günü Cumhuriyet ilan ediliyor. Mustafa Kemal Paşa Meclis tarafından ilk cumhurbaşkanı seçiliyor.

Bu aşamada Türk devrimleri birbiri ardına geliyor. Yazı, şapka, hukuk, kılık kıyafet, laiklik, kadın hakları, eğitimde birlik... Tekkeler, zaviyeler, medreseler kapatılıyor. Padişahlık ve halifelik kaldırılıyor. Tek parti, CHP dönemi. Çağdaş Türkiye yolunda çok büyük adımlar atılıyor, yurdumuz dört baştan demir ağlarla örülüyor. Fakiriz ama dünyanın en saygın ülkelerinden biri oluyoruz.

- Yıl 1930: Menemen'i basan yobazlar, kendilerine engel olmak isteyen yedeksubay Kubilay'ın başını testere ile kesiyor, kanını içiyor. Tümü idam ediliyor.

- Yıl 1938: 10 Kasım'da Atatürk aramızdan ayrılıyor. İsmet İnönü Cumhurbaşkanı oluyor.

İkinci Dünya Savaşı çıkıyor. Ateş çemberi Trakya sınırımıza kadar dayanıyor. Tarafsız kalmayı başarıyoruz ve ülkeyi savaşa sokmuyoruz.

- Yıl 1946: Çok partili demokrasiye geçiliyor. Seçimlere iktidar partisi CHP ile birlikte Demokrat Parti de katılıyor. CHP kazanıyor, büyük hile yapıldığı konusunda yoğun tartışmalar oluyor.

- Yıl 1950: 14 Mayıs günü yapılan seçimleri Demokrat Parti ezici bir çoğunlukla kazanıyor ve iktidar oluyor.

* * *

Yüzyılın ilk 50 yılı çok özetle böyle geçiyor. İlk 22 yılın çoğunda savaştayız. Daha sonra savaş yok.

Cumhuriyetle birlikte devrimler yapılıyor, kalkınma hamlesi başlıyor. Türk insanı padişahın kulluğundan çıkıp, cumhuriyetin eşit vatandaşı oluyor.

İlk 50 yılın sonlarında çok partili rejime geçiliyor ve gerçekten de, CHP iktidarı seçimle devrilip yerine Demokrat Parti geliyor.

Yarınki yazımda size bu yüzyılın ikinci 50 yılını özetlemeye çalışacağım.