Balon nedir, nasıl oluşur, niçin patlar

Başlığı daha uzun yazmak gerekse, “niçin patlar”dan sonra, patlayınca ne olur, balon patlamasının hasarı nasıl giderilir ibarelerini de eklemem gerekirdi. Bu balon işini bir yazıda doğru dürüst anlatmam mümkün değil. Bu sebeple okurlarımın hemen anlamasını daha da önemlisi benimsenmesini beklemiyorum. Zaten iktisatçılıkla geçinenler (iktisatçı diye geçinen değil) bile bu balonu tam anlamış değiller. Siz önce okuyun, sonra konuşuruz.
EKONOMİDE BALON NEDİR
Varlık fiyatlarının, mal ve hizmet fiyatlarından daha hızlı bir şekilde, en az beş yıl üst üste artması sonucu ortaya çıkan “sanal zenginleşmeye” balon denir. Bir ipucu vereyim. Varlık, yani menkul ve gayrimenkul mülklerin değer artışları sonucu “zenginleştim” hissiyle hareket eden hane halkının tasarruf oranı düşmüşse bir “balon” oluştuğuna dair iddiaya girebilirsiniz.
MİLLİ GELİR VE MİLLİ SERVET İLİŞKİSİ NEDİR
Milli servet, milli gelirin tüketilmeyip tasarruf edilen kısmının verimli yatırımlara dönüşmesiyle oluşur. Milli servet bir “sermaye birikimi”dir. Burada sermaye, fizik ve finansal varlıklar anlamına gelir. Bu servet birikimi kurum bilânçolarının “aktif” tarafından izlenir. Barajlar, limanlar, sulama kanalları, boruyla taşıma sistemleri, kara ve demiryolları, hava ve deniz limanları, fabrikalar, toprağı ıslah edilmiş sulanan tarlalar, bakımlı ormanlar, ulaşım sorunları çözülmüş, yaşam düzeyi yüksek kentlerin hepsine birden “fizik sermaye” denir. Bir ülkede insan gücünün eğitilmesi, meslek sahibi, yüksek ahlaklı hem girişimci hem de çalışkan insanlar yetişmesi de “beşeri servet” birikimidir. Sermaye, hem refakat ettiği emeğin verimliliğini arttırarak hem de bizatihi kendisi çalışarak “gelir” yaratır. Milli gelir, milli serveti; milli servet, milli geliri büyütür. Biri yoksa diğeri olmaz.
BALON NASIL OLUŞUR
Menkul ve gayrimenkul varlık fiyatlarının, yukarıda anlatılan insan yapması fizik sermaye oluşmasına veya petrol gibi Allah vergisi milli servet artışına bağlı olmaksızın “beklentilere dayalı” olarak durduğu yerde artmasıyla balon oluşur. Buna “balon” denmesinin sebebi, “cismin hacminin ağırlığından hızlı artmasıdır”. Nasıl sönük balon 2 gram ve 2 santimetreküp iken, içine hava basılınca balon 2 gram ve 2000 santimetreküp olursa, bazen varlık fiyatları da gaza gelip, fizik yatırımların maliyetinden çok fazla artar. Balonu, parasal ekonomi yaratır. Sorumlusu başta merkez bankası olmak üzere bankalar ve türevci malî kuruluşlardır. Kısaca finansal sektördür.
BALON NİÇİN PATLAR
Ellerindeki menkul ve gayrimenkul varlıkların fiyatlarının ummadıkları kadar hızlı arttığını gören servet sahipleri, bu anormalliğin farkındadır. İlk fırsatta nakit paraya dönüp dinlenmek ister. Yatırımcı davranışları, bu yönde değişince, bir tetikleme yani “öncü yatırımcıların” pozisyon değiştirmesi balonu patlatır. Çünkü yatırımcı, yatırımcıya baka, baka satar veya alır.
Son Söz: Çok şişmiş balon, yavaş patlamaz.