Yalnızca matbaacı değildi

İBRAHİM MÜTERRİKA adı bizde ilk Türk matbaacısı veya İslâm dünyasının ilk matbaacısı olarak bilinir.
Onun gerçek bir bilim ve kültür adamı olması, çok yönlülüğü konusunda yapılan kapsamlı bir çalışma, basım ve kültür tarihimizin birçok noktasını aydınlatıyor.
Hiç kuşukusuz Fikret Sarıcaoğlu - Coşkun Yılmaz’ın hazırladığı Müteferrika sadece bu yönüyle bile övgüyü hak ediyor. Basmacı İbrahim Efendi ve Müteferrika Matbaası bu yol açıcı kişi hakkında birçok yeni bilgi içeriyor.
Belgelerin, bilgilerin ışığında onu gerçek, lâyık olduğu yere oturtabiliyoruz.
İki dilde, Türkçe/İngilizce, hazırlanan kitapta bilgilerin, belgelerin yanısıra onun bastığı içinde kendi eserlerinin de bulunduğu görseller, uzmanların yanısıra meraklıları da tatmin edecek nitelikte.
Matbaacılıkla, kitap basımıyla toplumsal, siyasal gelişmenin parallelliğini söylemeye gerek yok.
Bir kitap basmanın, basılmasının teknik serüveni dışında, onay silsilesinin ne olduğunu bu kitaptan okumalısınız. Lugat-ı Vankulu’nun basılmasının aşamalarını öğrendiğinizde bunu ayrıntlı biçimde öğrenirsiniz.

SADECE 17 ESER BASILDI

İbrahim Müteferrika çağını aşmış bir Osmanlı aydınıydı. Biz onu genellikle Osmanlı İmparatorluğu’na matbaayı getiren kişi olarak tanımaktayız. Ancak bu tanım, İbrahim Müteferrika’nın yaptığı işi gereği gibi tarif etmekten uzaktır. Çünkü onun esas gayesi, pahalı yazma eserleri satın alabilen az sayıda bir Osmanlı aydın kitlesinin dışında yeni bir okur kitlesi oluşturmak ve bilgiyi tabana yaymaktı. İngiltere’de W. Caxton’un, Almanya’da Gutenberg’in yaptığını, Müteferrika da Müslüman Osmanlı toplumununda yapmıştır diyebiliriz. O, halkın yaşadığı çağ ve coğrafyayı tanımasını sağlayacak tarih ve coğrafya türü kitapları geniş kitlelere ve daha ucuza ulaştırma çabasındaydı.
İbrahim Müteferrika’nın hayatı hakkındaki araştırmalar, onun matbaacılık çalışmalarına dair bir tartışmayı da gündeme getiriyor.
Neden sadece 17 eser basıldıktan sonra basım çalışmaları durmuştur? Müteferrika Matbaası’nın başarısızlığı, muhtemelen dönemin Osmanlı aydınlarının, Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu durumu kavrayamaması ve devletin geleneksel değerlerine inanarak ve sahip çıkarak dünyadaki yeni gelişmelere karşı kayıtsız kalmasından kaynaklanmaktadır. Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra Osmanlılar dünya devletleri içindeki konumlarının farkına varmaya başladılar ve ancak bundan sonradır ki Osmanlı İmparatorluğu’nda Müteferrika’nın attığı tohumlar yeşerebildi.
Sarıcaoğlu ve Yılmaz’ın hazırladıkları kitap ismi bilinip, yaptıkları unutulan veya bilinmeyen önemli Osmanlı aydınlarından İbrahim Müteferrika’nın hakkında kapsamlı bilgileri sunuyor bizlere.
İki ana bölümden oluşan kitabın ilk bölümü; Hayatı, Doğumu, Eğitimi, Müslüman Olması, Osmanlı Hizmetine Girişi, Görevleri, Vefatı, Ailesi, Bilimsel Faaliyetleri ve Düşünceleri, Kişiliği, Eserleri alt başlıklarından oluşuyor. Hayatı hakkında detaylı bilgiler verildikten sonra, tüm eserleri üzerine bilgiler bu önemli aydının sözü edilen eserlerinin neler olduğunu bize gösteriyor. İkinci bölüm ise Müteferrika Matbaası adını taşıyor ve bu matbaada basılan haritalardan bir bölüm sunduktan sonra özelliklerini anlatan yazılara geçiliyor. Müteferrika Matbaası’nda Neşredilen Kitaplar alt bölümünde ise matbaada basılan 17 önemli kitaptan bölümler ve kitaplar hakkında ayrıntılı bilgiler veriliyor. Vankulu Lugati’nden Cihânnümâ’ya, Tarih-i Timur’dan Tarih-i Naîmâ’ya kadar 17 kitap aktarılıyor. Bu önemli kitabın bence en önemli ve meraklısı için çekici bölümü şu başlık altında yayınlanmıştır:

İLERİ GÖRÜŞLÜLÜĞÜN İSPATI

İbrahim Müteferrika, I. Mahmud’a sunduğu eserlerin yazılma gerekçesi olarak, padişahın amacının gelişme ve galibiyetlerine karşılık, “ahâlî-i İslâm”daki aksine gidişin sebeplerine bir cevap aramak olduğunu söylemesi onun ileri görüşlülüğünün bir ispatı sayılabilir. Hiç kuşkusuz yazarların belirttiği gibi Patrona Halil İsyanı sonrasının da yazılmasında etkili olmuştur.
Bu kitap bir önemli kişinin hayatını anlatmıyor, onun çalışmalarını yansıtmıyor sadece.
Bizim kültür, siyaset tarihimizin de dönemlerini yansıtıyor. Kütüphenelerde bulunması gereken bir çalışma.
(Müateferrika - Basmacı İbrahim Efendi ve Müteferrika Matbaası. Fikret Sarıcaoğlu-Coşkun Yılmaz, Esen Ofset.)

ÇOK YÖNLÜ BİR OSMANLI AYDINI

Müteferrika İbrahim Efendi’nin matbaacılığı doğal olarak daha fazla öne çıktığından onun bilimsel yönü ve faaliyetleri üzerinde yeterince durulmamıştır. Gerçekte ise Osmanlı bilim ve kültür hayatına ciddi katkılarda bulunmuş ve faaliyetlerini her alanda sergilemiş bir kişilikti. Başlıca, tarihî coğrafya, haritacılık, astronomi, tarih, dil ve siyaset alanlarında çalışmalar gerçekleştirmişti.
İbrahim Müteferrika’nın astronomi tarihî coğrafya ve harita çalışmalarında kullandığı imza olan el-Coğrâfî lakabını, klasik dönem Osmanlı yüzyılları içinde tümüyle temsil ettiğine dair görüş birliği bulunmaktadır. Usûlü’l-hikem adlı kendi eserinde devlet idarecilerinin coğrafya bilmelerinin ne derece gerekli olduğunu özellikle vurgulamakta idi. (...) İbrahim’in harita çalışmaları, Osmanlı tarihî haritacılığının bel kemiğini teşkil etmekte ve dünya haritacılık tarihinde de önemli bir yeri bulunmaktadır. (...) Daha genel olarak Müteferrika İbrahim, haritaları, yayımladığı eserler, bunlara ilâveleri ve benzeri faaliyetleri ile Osmanlı tarihî ve harita coğrafyacılığının seçkin bir ismidir. Bilindiği ve bu yüzyıllarda da geçerli olduğu üzere, bilimlerin çok çeşitliliği ve günümüzdeki gibi birçok alt disiplinlere ayrılması söz konusu değildi. Coğrafya başlığı altında, coğrafya ile birlikte tarihî coğrafya, astronomi, kozmoğrafya ve sâir bilim dalları toplanmakta idi. Dolayısıyla onun çalışmalarında ve eserlerde, geriye dönük olarak bugünün literatürüne uygun ibçimde ilk kaynak malzemeye ulaşmak mümkündür.

DOĞAN HIZLAN’IN SEÇTİKLERİ

Hasan Cemal / Türkiye’nin Asker Sorunu / Doğan Kitap
Enis Batur / Noksan / Kırmızı Yayınları
Mark Vernon / 42 Derin Düşünce / Sel Yayıncılık
Dionysios Byzantios / BOğaziçi’nde Bir Gezinti / YKY
Cahit Koytak / Yoksulların ve Şairlerin Kitabı / Timaş