Online ansiklopedinin anarşik dünyası

Doğru basında yok ama, online alemde, Wikipedia’da var. Şu anda bilmem hangi dilde, birileri mutlaka editing’le meşgul olduğundan oraya maddeler ekleniyor, değiştiriliyor ya da bilgiler vandalların saldırısına uğruyor. Büyük şirketler hakkında dedikodular üretiliyor. Siyasi rakipler, birbirlerine leke sürmek için Wikipedia’nın kuytu köşelerinde karanlık faaliyetlerde bulunuyor. İşte bu yüzden ABD Kongresi’ndeki bilgisayarların IP adresleri Wikipedia tarafından bloke edilmiş durumda.

Bir ara Britney Spears’in bekareti bozulup duruyordu. Hayır, bunda yanlış anlayacak bir şey yok. Wikipedia’daki Britney maddesinden bahsediyorum. Maddeye bir bakıyordunuz "bakire" yazıyordu, bir bakıyorsunuz "hayır bakire değil."

Neyse ki ara vermeden doğurmaya başladı da, madde huzura kavuştu.

İngilizce Wikipedia’da toplam madde sayısı, geçen hafta ortası 1.380.575’i bulduğundan şu anda kimler hangi maddeleri düzeltmek ya da bozmakla meşgul, onu bulup çıkarmak mümkün değil. Ancak bazı maddeler üzerinde kopan fırtına öylesine şiddetli oluyor ki, mutlaka duyuluyor.

Mesela meşhur yaz-boz konularından biri de İngilizce Wikipedia’da İstanbul’un yazımıyla ilgiliydi. Türklerin, Yunanca’da "şehire" veya "şehirde" anlamına gelen "stimboli" sözcüğünü yanlış anlayıp "İstanbul" dedikleri ileri sürülüyordu ki, etimoloji maddesi şu anda o haliyle duruyor.

Sonra Alman yönetmen Werner Herzog maddesi de mütemadiyen değişiyor. Alman bir anne ile Yugoslav babadan dünyaya gelen Herzog acaba Sırp mı, yoksa Hırvat mı? Gününe göre değişiyordu. Şu sıra "Hırvat." Bu yaz-boz arbedesi bazen o kadar ileri gidiyor ki, Avrupa’nın gerçekten bir kıta olup olmadığı bile tartışma konusu haline gelebiliyor.

Malum Wikipedia, ya da bizim yerli Vikipedi herkese açık. Dileyen bir başlık açıp madde yazıyor, dileyen mevcut maddelere ilaveler yapıyor ya da yanlışları düzeltiyor. Vandallar da doğruları bozuyor. Bazı maddeler ise unutuluyor.

Mesela online ansiklopedinin henüz gencecik olduğu 2001’in 23 Kasım günü İngilizce versiyona girişi yapılan "George Washington" maddesi bir köşede sahipsiz kalıyor. ABD’nin ilk başkanı 10 satırlık bir madde halinde, sadece doğum tarihiyle uykuya yatıyor. Sonra birileri, 2002’nin ocak başlarında eklemelere başlıyor. Nihayet temmuz ayında birinin aklına ölüm tarihini yazmak geliyor.

KAÇ ÇEŞİT KRİPTONİT VAR?

Wikipedia’da son sözü söyleyen yok, filtre yok, konunun ehli uzmanlar yok. Büro ortamı, disiplinli çalışma saatleri ve ücret de yok. İşte bu yüzden Washington maddesi 10 satır tutarındayken, Süperman’i öldürebilen yegane element olan kriptonit taşlarının türleriyle ilgili upuzun bir madde bulunabiliyor.

Taşların 14 türü varmış. Wikipedia, biraz da kaçıkların ortamı yani.

Bu yüzden büyük şirketler, haklarında ne yazılıyor diye Wikipedia’yı çok sıkı takip ediyorlar. Mesela Siemens, ansiklopedinin Almanca versiyonunda, şirketin CEO’su Klaus Kleinfeld ile ilgili olumsuz ifadeleri düzeltiyor. Kleinfeld’in rötuşlu resmine verilen link kaldırılıyor. Malum, Kleinfeld’in şirket fotoğrafında kolundaki Rolex saat "çok pahalı göründüğü için" rötuşlanmıştı.

Bu tuhaf hareketlilik biraz anarşik bir ortam yaratıyor tabii. Ancak klasik ansiklopediler gibi kibirli ve soğuk değil. Herkese ve her türlü hakikate açık olduğu için demokratik de. Peki kolektif bilginin getirdiği bu kaotik ortamdan ciddi bir ansiklopedi çıkar mı?

Yine George Washington maddesine dönelim. Son beş yıl içinde bu madde giderek gelişiyor. Bir ara, 11 günlüğüne "ABD’nin ilk pengueni" olarak ansiklopedik varlığını sürdürüyor Washington. 2006’nın temmuz ayına gelindiğinde 16 sayfa, 19 resim, 39 dipnotu ve 39 kaynakla olağanüstü bir madde haline geliyor. Gerçi belli bir düşünce sistematiği içinde yazılmış değil, kolektif bilgi akışı nedeniyle daha çok yamalı bohçayı andırıyor.

Bir kışkırtma sonucu vandalların saldırısına uğrayınca, giriş bloke ediliyor. Kanada TV’sinde siyasi mizah şovu yapan Stephen Colbert, program sırasında Washington maddesine girip "Köleleri vardı" ifadesini "yoktu" diye değiştiriyor. Seyircileri de diğer maddeleri değiştirmeye davet ediyor ve böylece vandalizm başlıyor. Saldırı altındaki maddelere girişler kapatılıyor.

Sonra geçen aralık ayında ABD’li gazeteci John Seigenthaler ile ilgili maddede bir ay boyunca "JFK ve kardeşinin suikastçısı" yazdığı ortaya çıkınca büyük skandal kopuyor ve hemen düzeltme yapılıyor. Şu anda değişikliğe kapalı.

Bloke edilen diğer bir alan da ABD Kongresi’nin bilgisayarları. Kasım ayında seçim olduğundan Kongre üyeleri ile ilgili maddelerde, seçmenin hoşuna gitmeyecek unsurların aniden buharlaştığı fark edilince, Kongre bilgisayarlarının IP adresleri bloke ediliyor.

ARI KOVANI PRENSİBİ

Wikipedia’nın yaratıcıları Amerikalı Jimmy Wales (40) ve Larry Sanger (38).

Wales üniversitede maliye okuyor ve 1992 yılında nette felsefe üzerine bir sohbet forumu oluşturup moderatörlüğe başlıyor.

1990’lı yıllarda internet, bilginin rastgele saçıldığı bir trafik keşmekeşi içinde olduğundan, Wales bilgilerin nasıl bir endekse oturtulabileceğini düşünüyor ve iktisatçı Friedrich Hayek’in 1945’ten kalma teorisi üzerinde egzersize başlıyor. Hayek, merkezileştirilmiş toplumların verimlilikte asla optimal seviyeye ulaşamayacağını, hakikatin ancak kolektif bilginin bir araya gelmesiyle oluşacağını ileri sürüyor. Wales de, internetin ancak ademi merkeziyetçi bir sistem içinde düzenlenebileceği sonucuna varıyor. Yani arı kovanı prensibi içinde.

1996’da Bomis adlı portalı kuruyor ve forumlardan birinde Larry Sanger ile karşılaşıyor. İkisinde de "bilgi" ve "hakikat" takıntısı var ama, Sanger bunların göreceli olmadığını, Wales ise tersini düşünüyor. Hiç anlaşamadıkları halde 2001 yılının ocak ayında Wikipedia’yı kuruyorlar. "Wiki" Hawaii dilinde "çabuk" anlamına geliyor.

Anarşizm ve vandalizm bir yıl içinde Sanger’i bezdiriyor. Merkezi denetimin dozu konusunda görüş ayrılığına düştükleri için yollarını ayırıyorlar. Merkeziyetçi bir disiplin taraftarı olan Sanger, anarşist madde yazarları ile uzun süre cenk ettikten sonra ortaklığı bırakıyor.

Sonra ortama çekidüzen vermek amacıyla her meslekten temsilcilerin bulunduğu bir tahkim kurulu oluşturuluyor. Bu kurul şu ana kadar 200 maddeyi elden geçirmiş bulunuyor. Ayrıca 783 editör, çöp mahiyetindeki malumatı temizliyor.

Madde yazarları sıkıca izleniyor, vandalizmde ısrarlı bir şekilde aşırıya kaçanlara müdahale ediliyor.

Wikipedia ciddi bir ansiklopedi olabilir mi? Nature dergisinin araştırması bu konuda biraz ipucu veriyor. Dergi, 42 bilim maddesinde Wikipedia ile Britannica Ansiklopedisi’ni karşılaştırıyor ve Britannica’da üç, Wikipedia’da ise dört hata çıkıyor.

Wikipedia notları

15 Ocak 2001’de kuruldu. 2003’te kurulan Wikimedia Vakfı tarafından finanse ediliyor. Reklamdan büyük gelir elde ediyor. Geçen ay, wiki.com domain ismi 2.86 milyon dolara satıldı.

Wikipedia 230 dilde mevcut. Geçen hafta ortası itibariyle Türkçe Vikipedi’de 31.758 madde vardı. İngilizce versiyonda ise 1.380.575 madde. Almanca versiyonu 464.606 maddeyle İngilizce Wikipedia’dan sonra ikinci büyük online ansiklopedi konumunda.