Aşı olmadan yan etki hissettiler! Hangisi gerçek, hangisi değil?
Güncelleme Tarihi:
COVID-19 aşılarının hafif yan etkileri olduğu biliniyor. Ancak son araştırmalar, bu yan etkilerin insanların düşündüğü kadar yaygın olmayabileceğini gösteriyor. Uzmanlar, hissedilen yan etkilerin çoğunun aşıların kendisinden değil, 'nosebo etkisinden' kaynaklanabileceğini söylüyor. İşte detaylar...
Covid-19 dünya çapında 5 milyondan fazla ölüme sebep oldu. Aşılar ise pandemiyi bitirme yönündeki en büyük umudumuz. Ancak nüfusun önemli bir kısmı hala aşılamayı reddetme eğiliminde. Aşı tereddütlerinin nedenleri çeşitli ve karmaşık olsa da Covid-19 aşılarından kaynaklanan potansiyel olumsuz yan etkiler önemli bir faktör olarak görülüyor.
Ocak 2021’de yapılan küresel bir ankete göre, yanıt verenlerin yüzde 47’si Covid aşısından kaynaklanan yan etkiler konusunda endişeliydi. Bilim insanları, Jama Network Open dergisinde yayınlanan çalışmada, insanlara aşı yapılmadan önce olası sonuçlar hakkında bilgi verildiği için nosebo tepkileri olabileceğini söyledi.
ABD’de bilim insanları, Covid aşılarının 12 klinik denemesinden elde edilen verileri inceledi. Buna göre aşı sonrası insanların yaşadığı yaygın yan etkilerin üçte ikisinden fazlasının aşısının kendisinden ziyade plasebo etkisinin (farmakolojik olarak etkisiz bir ilacın telkine dayalı bir etki ortaya çıkarma hali) olumsuz bir versiyonuna bağlanabileceği iddia edildi. Nosebo etkisinin ilk dozdan sonra tüm yaygın reaksiyonların yaklaşık yüzde 76’sını ve ikinci dozdan sonra yaklaşık yüzde 52’sini oluşturduğunu buldular.
Grafik: Harun Elibol
AŞI OLMADAN YAN ETKİ HİSSETTİLER
Boston'daki Beth Israel Deaconess Tıp Merkezi'ndeki Dr. Julia Haas ve meslektaşlarının raporu 22 bin plasebo alıcısından ve 22 bin 802 aşı alıcısından gelen yan etkileri içeriyordu. Her denemede, plasebo alıcılarına aşı yerine aktif olmayan tuz çözeltisi verildi. İlk enjeksiyondan sonra alıcıların yüzde 46’sı en az bir yan etki yaşadı. Plasebo alıcılarının ise yüzde 35’inden fazlası baş ağrısı ve yorgunluk gibi tüm vücudu etkileyen yan etkiler yaşadı. Yüzde 16'sı ise enjeksiyon bölgesinde kol ağrısı, kızarıklık veya şişlik gibi rahatsızlıklar bildirdi. Çalışma, kan pıhtıları veya kalp iltihabı gibi ciddi, nadir yan etkilere bakmadı.
BROŞÜRLERDE NOSEBO ETKİLERİ BASİTÇE ANLATILABİLİR
Covid-19 aşısı olan veya olacak olan çok sayıda insan göz önüne alındığında, bu çalışmanın bulguları dünya çapında oldukça önemli. Çalışmanın bulgularının özellikle nosebo ile ilişkili olarak gösterdiği baş ağrısı ve yorgunluk gibi yaygın, spesifik olmayan semptomlar, birçok bilgi broşüründe Covid aşılamasından sonra en yaygın etkiler arasında listeleniyor. Bu tür bilgilerin yan etkilerin listelenmesi nosebo yanıtlarını hızlandırabilir ve artırabilir.
Araştırmanın kıdemli yazarı Prof. Ted Kaptchuk , BIDMC News'e şunları söylüyor :
“Tıp güvene dayanır. Bulgularımız, halkı nosebo tepkilerinin potansiyeli hakkında bilgilendirmenin, Covid-19 aşısıyla ilgili endişeleri azaltmaya yardımcı olabileceğini ve bunun da aşı tereddütünü azaltabileceğini öne sürüyor.”
Bazı araştırmacılar, hastalara bir aşının potansiyel yan etkileri hakkında daha az bilgi verilmesi gerektiğini savunurken, Kaptchuk, katılımcıları tam olarak bilgilendirmenin etik olarak gerekli olduğuna inanıyor.
İLACIN FİYATI BİLE ETKİLEYEBİLİYOR
Alman bilim insanlarından oluşan bir ekip, çok daha ilginç bir etkiyi de ortaya çıkardı. Buna göre daha yüksek ilaç fiyatlarının bile etkiyi artırdığını buldular. Yapılan araştırmada, insanlara verilen ilacın yan etkilerinin ağrı hissinde artış olduğu söylendi. İlaçlarının daha pahalı olduğunu düşünenler, plasebo aldıktan sonra diğerlerinden daha fazla acı hissettiklerini de bildirdiler.
AŞI ELİMİZDEKİ EN GÜÇLÜ SİLAH
Pandemiden önce yapılan bir çalışmada aşı karşıtlığının dünyada yüzde 20 oranında olduğunun tespit edildiğini ve bu karşıtlığın pandemi sürecinde artarak devam ettiğini vurgulayan Enfeksiyon Hastalıkları Uzmanı Prof. Dr. Meral Sönmezoğlu, “Aşıdan çekinme, tereddüt ve korkmanın önüne geçebilmek için bu araştırmanın sonuçlarının topluma anlatılması gerekiyor. Pandemi öncesi aşı karşıtları ya da aşıya karşı tereddütleri olan insanların korkuları bu süreçte daha da belirgin hale geldi.” dedi ve ekledi:
“Sonuç olarak diyebiliriz ki, aşıların bir takım yan etkileri elbet bulunmakta. Ancak total kazanca baktığımızda aşılar Covid’in çok daha hafif düzeyde geçirilmesini sağlamakta, can kayıplarını önemli oranda azaltmakta ve bunların hepsinden de daha önemlisi pandemiyi ortadan kaldırmak için elimizdeki en güçlü silah konumunda.”
Peki nedir bu plasebo ve nosebo etkisi? Aşı yan etkilerinin psikolojik yönü ile ilgili sorularımızı Uzman Klinik Psikolog Burcu Yarapsanlı Zayim yanıtladı.
Plasebo ve Nosebo etkisi nedir?
Bilimsel olarak iyileştirici bir etkisinin olmadığı kanıtlanmış bir ilaca ya da ilacın içindeki bir maddeye kişi tarafından ‘‘iyileştiren, kendisine iyi gelen, şifalı, yararlı madde’’ anlamlarının yüklenmesi ve kişinin bu anlamlara güçlü bir şekilde inanmasıyla geliştirdiği olumlu beklentiler sonucunda kişide görülen psikolojik ve fizyolojik olumlu etkilere plasebo etkisi denir.
Elbette söz konusu algı yönetimi olunca bir maddeye atfedilen özellikler olumlu olabildiği gibi olumsuz da olabilmektedir.
Bu durumda yine bilimsel olarak kanıtlanmış olumsuz bir etkisi olmadığı halde bir ilaca ya da ilacın içindeki bir maddeye sağlığını olumsuz etkileyecek beklentisiyle kişi tarafından ‘‘hasta eden, kötü etkileyen, zararlı, tehlikeli’’ madde anlamlarının yüklenmesi ve kişinin kendisini bu tanıma inandırması sonucu kişide görülen olumsuz etkilere de nosebo etkisi denir.
Plasebo ve nosebo etkisi kişinin tamamen şahsi algı yönetimiyle ortaya çıkan bir etki olduğu için koşullanma, öğrenme süreçleri ile toplumun yaygın bakış açısının ve sürü psikolojisinin de bu etkiler üzerinde büyük rol oynadığı görülür.
Buffalo Üniversitesi'nde profesör ve bulaşıcı hastalık şefi olan Thomas Russo, nocebo etkisinin yaygın olduğunu söyledi. Bu nedenle, araştırmacıların aşılar gibi tedavilerin etkinliğini test ederken “bir kontrol veya plasebo grubu çalıştırmaları” oldukça önemli.
Aşının yan etkilerinin aslında psikolojik olduğunu söylemek, insanlarda bu etkilerin yaşanmasını önleyebilir mi?
Aşının yan etkilerinin yalnızca psikolojik olduğunu söylemek, kişiler için aşının gerçek yan etkileriyle nosebo etkisini ayırmalarında tek başına anlamlı ve açıklayıcı olmayabilir. Hatta topluma bu şekilde bilgi vermek yarı doğru bir söylem olur ve bu söylem toplumda daha çok kafa karıştırıcı bir etki gösterebilir. Çünkü şimdiye kadar aşının tehlikesiz, geçici, kısa süreli ve hafif düzeyde seyreden gerçek yan etkilerinin de olduğu görülmüştür. Bu durumda önemli olan aşının gerçek yan etkisi ile nosebo etkisini birbirinden ayırt etmek. Bu nedenle insanlara bu süreçte karşılaşabilecekleri yeni tıbbi kavramlar hakkında daha detaylı bilgi vermek gerekir.
Covid-19 aşısı, kişiyi bireysel olarak ilgilendirmesinin yanı sıra toplumları da ilgilendiren global bir konu. Bu nedenle toplum içinde bir kişinin aşı hakkında yarım bilgi edinmesi sonucu o kişinin konunun diğer yarısını da şahsi düşünceleriyle kendi başına yorumlamasına neden olabilir. Bu yorumlar sonucunda ise herkes aşı konusuyla ilgili kendi doğrularını oluşturmaya ve kendi doğrularına inanmaya başlar. Bu farklı doğrular biriktiğinde bilgi kirliliğini de ortaya çıkarır.
Gerçek doğrunun ne olduğunu ayırt etmekte zorlanan kişilerin yaşadığı kaygı ve stres ise kar topu etkisiyle çığ gibi büyüyerek büyük kitleleri olumsuz yönde etkileyebilir. Bunun sonucunda kişiler aşıdan korkma, aşı vurulmaktan kaçınma, aşı vurulduktan sonra kendisini hasta hissetme gibi tepkiler göstererek kişilerin ve toplumların bağışıklık geliştirme süreçleri bu durumdan olumsuz şekilde etkilenebilir.
Nosebo etkisi Covid-19 aşılarında tanımlandı. Peki başka aşılarda da böyle etkiler mümkün mü?
Nosebo etkisi kavramı plasebo etkisi kavramından daha sonra bilimsel makalelerde geçmeye başlasa da bir ilacın nosebo etkisinin olabileceğinin baskın şekilde söylenmeye başlaması 1990’lı yıllara kadar dayanır. Daha eski yıllarda ise ilacın plasebo ve nosebo etkilerini araştıran deneysel çalışmalara rastlamak da mümkün. Bu nedenle Covid-19 aşısından önce de uygulanmış birçok aşı ve ilaç çalışmasında nosebo etkilerinin görüldüğü biliniyor.
Covid-19 aşısı pandemiyi kontrol altına alabilmek adına acil kullanım gerektirdiği için olabildiğince en hızlı şekilde geliştirilip bilim dünyasına kazandırılmış yeni bir aşı. Ancak toplumumuzda aşı geliştirme sürecinin nasıl işlediği bütün yönleriyle bilinmediği için birçok insanın bu süreçle ilgili bilgi eksikliğinden kaynaklı kaygıları artmış ve bu kaygılar ise ön yargıların ortaya çıkmasında büyük rol oynamıştır. Bu ön yargılar birçok kişi tarafından öngörülerle karıştırılmış ve kişi bedenini tanımadan, aşı sonrasında gerçek bedensel tepkilerinin ne olduğunu fark edemeden aşının olabilecek en ağır yan etkilerinin kendisinde de görüleceğini doğrudan kabul ederek nosebo etkilerini yaşamıştır.
Elbette ki aşı sonrasında hissedilen her olumsuz etki bir nosebo etkisi demek değil. Ancak aşının olası her yan etkisi de insan vücudunun en kötü etkiye maruz kalacağı anlamına gelmez.