İran'da neler oluyor? | 6 SORU 6 YANIT
Güncelleme Tarihi:
İran'da geçtiğimiz haftalarda 22 yaşındaki Mahsa Amini kurallara göre örtünmediği gerekçesiyle ahlâk polisi tarafından gözaltına alındı ve nezarette geçirdiği beyin kanaması sonrasında hayatını kaybetti. O günden beri ülkede sular durulmuyor. Peki, İran bugüne nasıl geldi? Amini'den sonra başlayan protestolar, geçmişteki gösterilerden ne şekilde ayrılıyor?
İran’ın başkenti Tahran’da,13 Eylül günü Mahsa Amini adlı genç kadın kurallara göre örtünmediği gerekçesiyle ahlâk polisi tarafından gözaltına alınmak istendi. Karakola götürülmeyi kabul etmeyen kadın orantısız şiddetle karşı karşıya kaldı.
Ahlâk polisinin gözaltına aldığı Amini’nin üç gün sonra komaya girerek hayatını kaybettiği haberi büyük infial yarattı. Ardından yapılan soruşturmada, genç kadının kafasına aldığı çok sayıda darbe sonucu hayatını kaybettiği öğrenildiğinde eylemler başladı.
80 KENTE YAYILDI
Tahran başta olmak üzere Kirman, Tebriz, Erdebil, İsfahan, Kazvin, Zincan, Kiş, İlam, Hemedan, Kerec, Meşhed gibi 80’den fazla kente yayılan eylemlerde bugüne kadar 40’ın üzerinde can kaybı olduğu haberleri geldi. Devam eden eylemlerde bu sayının artmasından ciddi endişe duyuluyor.
Bilgi akışının sağlıklı sağlanamamasının nedenlerinin başında hükümetin Instagram, Facebook, Twitter, WhatsApp gibi haberleşme ve sosyal ağları engellemesi ve ülkenin çoğunda internete erişimi yavaşlatması geliyor.
Peki, İran bu sürece nasıl geldi?
1) MAHSA AMİNİ'YE NE OLDU?
Amini, 13 Eylül'de ahlâk polisi tarafından metro çıkışında fark edildi. Başörtüsünü kurallara uygun takmamıştı ve bu nedenle gözaltına alınarak, “kadınlar için yeniden eğitim merkezi”ne götürülmek istendi. Genç kadın polisin gözaltı kararına ısrarla dirense de zorla karakola götürüldü.
İran yayıncı kuruluşunda Amini’nin kendi rızasıyla karakola girdiği görüntüler servis edilse de bu görüntüler başta ailesi olmak üzere kimseyi tatmin etmedi. Amini ailesi "gerçek" görüntülerin kendilerine teslim edilmesini istediğinde, ülkenin hemen her yerinde sokak eylemleri başladı.
Başına aldığı darbeler nedeniyle hastaneye kaldırılan ve komaya giren genç kadın, 16 Eylül günü yaşam mücadelesini kaybettiğinde haber ajansları, Amini’nin polis karakolunda kalp krizi geçirdiğini söyledi. Bazı haber kanalları ise genç kadının sağlık durumunun zaten kötü olduğunu ve çocukluktan kalma bir beyin tümörünün nüksederek hayatını kaybettiğini ileri sürüyordu.
İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Amini'nin komaya girmesinin ardından İçişleri Bakanı Ahmed Vahidi'ye resmi soruşturma emri verdi. Reformist politikacı Mahmud Sadıki ise bu olayın acilen açıklığa kavuşturulmasını istediklerini söyledi.
2) EYLEMLER NE ZAMAN VE NASIL BAŞLADI?
16 Eylül’de Amini’nin ölüm haberi duyulduğunda, artan baskılardan, ekonomik krizden ve yaratılan kasvetli havadan bıkan yüzbinlerce İranlı sokaklara akın etmeye başladı.
Paris’te Mahsa Amini’nin ölümü protesto edildiSakkız ve Senendec’de hükümetin protestocuları dağıtmak için uyguladığı şiddete karşılık, gösteriler kısa zamanda tüm ülkeye yayıldı. Sadece halk değil, siyasi partiler ve önde gelen aktivistler de harekete geçti; 19 Eylül Pazartesi itibarıyla genel grev ilan edildi.
Hükümeti destekleyenler de kısa zamanda sokaklara döküldü.
Sertliğin giderek arttığı protestolarda, Norveç merkezli Hengaw İnsan Hakları Örgütü, 40’ın üzerinde protestocunun hayatını kaybettiğini, yüzlerce kişinin yaralandığını ve onlarca kişinin tutuklandığını bildirdi.
Devlet destekli haber ajansı Tasnim ise göstericilerin şiddete başvurduğunu öne sürdü ve polis karakollarının, Devrim Muhafızları güçlerinin hedef alındığını açıkladı.
3) SOSYAL MEDYA YASAĞINI MUSK MI DELECEK?
İran hükümeti, protestolara ilişkin fotoğraf ve videoların internette yayılmasını, dünyanın önde gelen haber ajanslarına ulaşmasını engellemek için önce Sakkız ve Senendec şehirlerinde internet erişimini birkaç günlüğüne kısıtlama yoluna gitti.
Protestoların İran geneline yayılmasıyla birlikte ise hükümet çareyi tüm ülkenin internetini kesmekte buldu. Bu kararın ardından ABD’den sürpriz bir açıklama geldi.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, İranlılar için internet özgürlüğünü ve özgür bilgi akışını sağlamak amacıyla SpaceX'in icra kurulu direktörü Elon Musk’ın uydu internet hizmeti Starlink'i İran'da hizmete sokabileceğini açıkladı.
Starlink is meant for peaceful use only
— Elon Musk (@elonmusk) September 17, 2022
Bunun üzerine Elon Musk, Antony Blinken’ın Twitter'dan yaptığı paylaşımın altına "Starlink'i devreye sokuyoruz" dedi ve ekledi:
“Starlink yalnızca barışçıl amaçlar için kullanılır.”
4) AHLÂK POLİSİNİN İŞLEVİ NE?
Mahsa Amini’nin ölümünün ardından ülkedeki ahlâk polisinin varlığı yeniden gündeme geldi.
2005 yılında Mahmud Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanlığı döneminde kurulan “Geşti İrşad” (Farsça İrşad Devriyesi) olarak bilinen ahlak polisleri halkın yoğun olduğu park, alışveriş merkezleri ve meydanlarda kılık kıyafet kurallarına aykırı giyinmeyenleri alıkoyuyor ve karakola götürüyor.
İran’da hükümet yanlılarından destek yürüyüşüÜlkenin hemen her kentinde görev yapan bu özel birim polisle birlikte çalışıyor. Kılık kıyafet kurallarına uymayanları caydırmak amacıyla kurulan bu özel birimin personel sayısı tam olarak bilinmiyor.
Kurallara uygun giyineceğini taahhüt eden ve bir kağıt imzalatılan kadınlar, ancak ailelerinden olan bir erkeğe teslim edilerek serbest bırakılıyor.
5) PROTESTOLARIN ÖNCEKİLERDEN FARKI NE?
İran geçmişten günümüze sık sık büyük protestolara sahne oluyor.
1999 öğrenci ayaklanmaları, 2009 İran Cumhurbaşkanlığı seçim protestoları, 2017, 2019 ve son Mahsa Amini’nin öldürülmesinden sonra başlayan protestoların temel sebepleri arasında, ekonomik kriz, hayat pahalılığı, işsizlik, artan yoksulluk, su krizi, insan hakları ihlalleri ve toplumsal cinsiyet ayrımı gibi başlıklar sayılıyor.
Washington Post, “Are Iran’s hijab protests different from past protest waves?” başlıklı haberinde son 5 yıl içerisinde İran’da yaşanan eylemlerin önceki protestolardan farklı olduğuna vurgu yaptı.
Gazetenin analizinde, “Mevcut eylem dalgası eski eylemlerden cesaret alırken bazı açılardan farklılık gösteriyor. Öncelikle bu eylemi kadınlar yönetiyor ve rejime karşı yaratıcı şekilde hareket ediyorlar” yorumuna yer verildi.
6) İRAN KADIN HAREKETİ NELERİ BAŞARDI?
İranlı kadınlar uzun yıllardır ülkedeki cinsiyet eşitsizliğine dayalı mevcut yasaları ve yaşam hakkını sınırlayan dayatmaları protesto ediyor. Kadınlar, ilk kez 2014 yılında sosyal medya üzerinden geniş bir kampanya yürütmüşlerdi.
2014 yılında muhalif gazeteci Masih Alinejad, örtünme zorunluluğunu protesto etmek için Facebook üzerinden başlattığı My Stealthy Freedom (Benim Gizli Özgürlüğüm) hareketinde başörtüsüz şekilde araba kullandığı fotoğrafını sosyal medya hesabından paylaşarak fitili ateşlemişti. Bireysel itaatsizlik eylemi kısa zamanda İranlı kadınlar tarafından yaygın bir protesto haline bürünmüştü.
Batı’ya ve özellikle Biden’a sesleniyorum. Batı’nın bize demokrasi getirmesini istediğimiz falan yok.O işi biz İran halkı olarak sokaklarda molla rejimiyle savaşarak zaten yapıyoruz. Sadece Batı’nın bu rejimi kurtarmayı bırakmasını istiyoruz #MahsaAmini
— Masih Alinejad 🏳️ (@AlinejadMasih) September 22, 2022
pic.twitter.com/THTQNgPpTz
Mütedeyyin kadınlar da protestolara destek vermiş, kadınların başörtüsü takmalarının kendi tercihleri olduğunu vurgulamışlardı. Muhafazakâr kadınlara göre başörtüsü takmak istemeyen kadınların da bu konuda tercih hakları olmalıydı. Bu çıkış büyük bir ses getirdi.