Meyve yiyin, köpek sevin! Covid-19 önlemleri bağışıklık sistemimize zarar mı veriyor?
Güncelleme Tarihi:
Sağlıklı bir bağışıklık sisteminin düzgün işlemesi için mikroplarla düzenli temas etmeye ihtiyacı var. Madem öyle Covid-19 önlemleri bağışıklık sistemimize nasıl etki ediyor?
Covid-19 virüsüyle mücadele edebilmek için yaklaşık bir yıldır maksimum hijyen önlemleri alıyoruz. Bir kısmımız evinden çalışıyor ve yakın aile üyeleri dışında kimseyi görmüyor, dışarı çıkanlar maskesini eksik etmiyor hatta bazen çift kat maske takıyor. Ellerimizi sık sık yıkayıp dezenfekte ediyor, yüzümüze gözümüze değdirmemeye çalışıyoruz. Marketten gelen paketleri yerlerine kaldırmadan önce halen yıkayanlar bile var aramızda...
Hürriyet.com.trAldığımız bu hijyen önlemleri bizi Covid-19'dan koruyor. Ancak bilim insanlarına göre bu kadar hijyenik hayatlar yaşamanın orta ve uzun vadede bazı riskleri var.
Bu konuyu ilk kez 1989 yılında bulaşıcı hastalıklar uzmanı David Strachan ortaya attı. Strachan'ın kısaca "hijyen hipotezi" olarak bilinen önermesi şu: Çok temiz, çok hijyenik olmak bağışıklık sistemine zarar veriyor, astım ve alerji gibi çok sayıda enflamatuar hastalığın yolunu açıyor.
Strachan'ın bu önermesi sonraki yıllarda epey tartışma yaratmış ve doğru hijyen koşullarının milyonlarca insanın hayatını kurtardığı kanıtlanmış olsa da onlarca yıldır yapılan çalışmaların gösterdiği önemli bir gerçek var: Mikroplara maruz kalmak, bağışıklık sistemimizin gelişip hassaslaşmasına yardımcı oluyor. Peki öyleyse aylardır mikroplarla temasımızı en aza indirerek bağışıklık sistemimizi zayıflatmış mı oluyoruz?
'ESKİ DOSTLAR'A İHTİYACIMIZ VAR
University College London'dan Graham Rook'a göre tam olarak değil. 2003 yılında Strachan'ın hijyen hipotezine bir alternatif geliştiren Rook "eski dostlar hipotezi"ni ortaya attı. Rook'a göre insanlarin bağışıklık sistemleri milyonlarca yıl boyunca evrimleştikçe, doğal dünyadaki mikroplarla nasıl baş edebileceğini de öğrendi ve bağışıklık sistemimizin düzgün gelişebilmesi için bu "eski dost" mikroplara maruz kalmaya ihtiyacımız var. (Strachan'ın hijyen hipotezi enfeksiyonlara odaklanıyordu, Rook ise zararsız mikroorganizmalara odaklanıyor.)
İngiliz Observer gazetesine konuşan Rook, "Bağışıklık sistemimiz tıpkı beyin gibi öğrenen bir sistem" diyor ve bu sistemin çalışma prensibini şöyle açıklıyor: Bağışıklık sisteminin iki kolu var. Hepimiz genlerimize kodlanmış bir bağışıklık sistemiyle doğuyoruz. Ama bu "doğuştan" gelen bağışıklık sistemine, çevremizdeki mikropların hangisinin güvenlik hangisinin tehlikeli olduğuna dair veriler toplayan "uyumsal" bağışıklık sistemi tarafından ince ayar yapılıyor. Doğru veri olmadığı takdirde bağışıklık sistemi saldırmaması gereken şeylere saldırmaya başlıyor ve ortaya alerjiler, astım ve bağışıklık sisteminin vücudun kendi dokularına saldırdığı otoimmün hastalıklar ortaya çıkıyor.
YETİŞKİNLER İÇİN PEK SORUN YOK AMA…
Gelelim Covid-19 tedbirlerinin etkilerine... Öncelikle iyi haberi verelim: Eğer bir yetişkinseniz, bu yaşınıza kadar çoktan bol miktarda mikropla haşır neşir oldunuz demektir. Rook, yetişkinler söz konusu olduğunda içimizde ve üzerimizde yaşayan trilyonlarca mikroptan oluşan mikrobiyotanın oldukça yerleşmiş ve istikrarlı bir halde olduğunu ifade ediyor. Ancak iş çocuklara geldiğinde durum değişiyor. Rook ve başka birçok bilim insanı Covid-19 önlemlerinin çocukların bağışıklık sistemleri için büyük riskler doğurabileceğini ifade ediyor.
Rook, "Bir apartmanın 24'üncü katında yaşayan bir çocuk uygun mikrobiyotaya maruz kalmıyor" derken doğal dünyadan ve diğer insanlardan uzakta kapalı yerde kalmanın karşılaşılan mikrop sayısını azalttığını belirtiyor. Rook, çocukların dengeli ve çeşitli beslenmediği takdirde bu riskin daha da arttığını ifade ederek, "Bu endişe verici bir durum" diye konuşuyor.
PEKİ ÇOCUKLAR NE OLACAK?
Byram W. Bridle da Kanada'da bulunan Guelph Üniversitesi'nden bir epidemiyoloji uzmanı. Bridle, pandeminin ilk dönemlerinde tüm dünyada sokağa çıkma yasakları ilan edilirken çocukların bağışıklık gelişimine dair çok fazla endişelenmediğini ama şimdi durumun değiştiğini belirtiyor. Çocukların pandemiden önce de hastayken ya da okul tatillerinde 2-3 hafta evden çıkmamasının doğal olduğunu belirten Bridle, "Şu an sorun şu ki bir yılı devirdik ve devam ediyoruz. Bağışıklık sistemi gelişmesinin önemli bir parçasından bahsediyoruz. Dolayısıyla bunun çocuklarımız üzerinde negatif bir etkisinin olmayacağını düşünmek çok zor" diye konuşuyor.
Rook gibi Bridle da çocukların doğal dünyayla ilişkilerinin kısıtlanmasının bir dizi bağışıklık bozukluğuna yol açabileceğinden endişe ediyor. Hatta henüz pandemi söz konusu bile değilken, bilim insanlarının yaptığı çalışmalarda, büyük şehirlerde büyüyen kişilerde alerji, astım ve otoimmün hastalık görülme sıklığının daha yüksek olduğu tespit edilmişti. Bridle, bağışıklık sisteminin ergenliğe kadar gelişmeye devam ettiğini, doğum ile 6 yaş arası dönemin ise bağışıklık gelişimi için kritik önemde olduğunu belirtiyor.
KALP HASTALIKLARINDAN OBEZİTEYE KADAR
Birçok araştırma bebeklerin ve küçük çocukların, sınırlı mikrop maruziyeti halinde sorunlar yaşayabildiğini gösteriyor. Örneğin sezaryen operasyonla doğan çocuklar, annelerinin mikrobiyotasına normal doğan bebeklere kıyasla daha az maruz kalıyor ve bu bebeklerde alerji ve enflamatuar hastalık görülme ihtimali istatistiksel olarak çok daha yüksek. Örneğin 2014 yılında Pennsylvania Üniversitesi ile Bloomberg Kamu Sağlığı Okulu'nun 2014 yılında gerçekleştirdikleri bir araştırmada, hayatlarının ilk döneminde defalarca antibiyotik tedavisi gören çocuklarda obezite riskinin daha yüksek olduğu ortaya çıktı. Bilim insanlarını bunun sebebinin antibiyotiğin bağırsaklardaki iyi bakterileri öldürmesinden kaynaklı olabileceğini düşünüyor. Rook da bağışıklık düzeni zayıf kişilerde alerjiler ve otoimmün hastalıklarının yanında kronik enflamasyon olabileceğini bunun da diyabet, obezite ve kardiyovasküler hastalıkların yolunu yapabileceğini belirtiyor.
Ancak hemen panik yapmaya da gerek yok. Pandemi kaynaklı kapanmalar çocukların mikroplara olan maruziyetini azaltmış olsa da bunun seviyesi henüz net değil. Çünkü bir yılı tam kapanmayla geçiren kimse olmadı hatta birçok çocuk pandemi öncesine kıyasla daha fazla dışarı çıkmış bile olabilir. (Örneğin Journal of Forestry Research dergisinde yayımlanan bir makalede, karantina dönemlerinde çocukların daha fazla parka gittiğine dair bulgular yayımlandı.) Diğer yandan pandemi hayvan sahiplenme oranlarında da artışa yol açtı ve bu da iyi bir haber çünkü araştırmalara göre bir köpekle birlikte büyüyen çocukların otoimmün hastalık geliştirme riski daha düşük oluyor. Tabii bir de en önemli faktör var: Bağışıklık sistemimizi belirleyen tek şey mikroplara maruz kalıp kalmadığımız değil. Genlerimiz de bu konuda önemli söz sahibi...
HENÜZ KESİN KONUŞMAK İÇİN ERKEN
İngiltere'de Manchester Üniversitesi'nde görev yapan immünoloji profesörü Sheena Cruickshank, Rook ve Bridle'a kıyasla daha iyimser bir tablo çiziyor. "En iyi ihtimalle bile düşünsek çocuklar ne kadar temizler ki?" diyen Cruickshank, bağışıklık sistemiyle ilgili çalışmaların sürekli gelişmekte olduğunu hatırlatıyor. Hijyen hipotezinin de eski dostlar hipotezinin de kısmen doğru ve kısmen yanlış olabileceğini ifade eden Cruickshank, "Bu araştırmaya devam ettiğimiz bir şey" diye konuşuyor.
Bridle ise kaygılarının "makul bilimsel prensiplerden" kaynaklandığını vurgularken, söylediklerinin bir kesinlik taşımadığını da kabul ediyor ve ekliyor: "Bütün bunların sonuçlarını görmeden bilemeyeceğiz." Karantina çocuklarında bağışıklık bozukluklarının daha yaygın olup olmadığını anlamamız için birkaç yıl geçmesi gerekiyor. Let Them Eat Dirt: How Microbes Can Make Your Child Healthier (Bırakın Toprak Yesinler: Mikroplar Çocuğunuzun Sağlığına Nasıl Katkı Yapar) kitabının yazarlarından Brett Finlay, "Astımın gerçekten etkisini göstermesi için aşağı yukarı 5 yıl geçmesi gerekiyor. Henüz elde veri yok, bir şey demek için çok erken ama insanların dikkatini buraya çekmeye çalışıyoruz diyor.
Finlay, "İçinde yaşadığımız dünyayı gerçekten değiştirdik ve ne zaman dünyayı değiştirsek mikropları da değiştiriyoruz" ifadelerini kullanıyor.
GRİP SALGINI OLUR MU?
Bağışıklık bozuklukları bir yana, peki ya viral enfeksiyonlar? Sonuçta hem çocuklar hem büyükler, neredeyse hiçbirimiz son bir yılda en ufak bir grip bile olmadık. Bu durumda karantinalar ve önlemler sona erdiğinde gerçek dünyaya döndüğümüzde, bağışıklık sistemimiz virüslerle başa çıkabilecek mi? Cruickshank, mevsimsel grip söz konusu olduğunda endişelenmemizi gerektirecek bir durum olmadığını söylüyor. "Uzun dönemli bir direniş geliştirmiyoruz" diyen Cruickshank, karantinadan yaz aylarında çıkmanın özellikle bir avantaj olduğunu çünkü griplerin açık havada daha az bulaşıcı olduğunu hatırlatıyor.
Hong Kong'da 2020 yılında Ekim ve Kasım aylarında okullar 3 ay kapalı kaldıktan sonra açılmış ve birçok yerde grip salgınları baş göstermişti. Cardiff Üniversitesi Grip Merkezi'nin kurucusu Ron Eccles, çocukların uzun süre ayrı kaldıktan sonra toplanmasıyla böyle salgınların ortaya çıkmasının normal olduğunu belirtiyor. Ancak şunu da ekliyor: "Neyse ki bir süre grip geçirmedikten sonra hasta olduğunuzda, bunu daha ağır atlayacağınıza dair çok az işaret bulunuyor."
2019'UN AŞISIYLA 2021'İN VİRÜSÜ YENİLİR Mİ?
Yine de grip söz konusu olduğunda Bridle endişelerini dile getirmeden edemiyor. Ocak 2021'de Kraliyet Aile Hekimleri Birliği'nin açıkladığı veriler, grip oranlarının 130 yılın en düşük seviyesine gerilediğini gösterdi. Uzmanlar bu durumda seyahat yasakları, sosyal mesafe ve el yıkama alışkanlıklarının etkili olduğunu belirtiyor. İlk bakışta müjdeli bir haber gibi görünmekle birlikte, Bridle, bu durumun bir sonraki grip mevsimi için bir dezavantaj olacağını belirtiyor.
"Grip virüsüyle her yıl yeniden mücadele ediyoruz çünkü sürekli mutasyona uğruyor" diyen Bridle her yıl farklı grip virüsü varyantlarıyla karşı karşıya kaldığımızı belirtiyor. Bu da grip aşılarının her yıl değiştiği anlamına geliyor. Bilim insanları bu yılın aşısını geçen yılın en yaygın varyantını temel alarak geliştiriyor. Ancak geçen yıl kimse grip olmadığı için bu yıl üretilecek grip aşıları 2020'nin değil 2019'un yaygın virüsüne göre üretilecek ve bu da Bridle'ın deyişiyle bağışıklık tepkimizin son kullanım tarihinin geçmiş olması anlamına geliyor.
Bridle, "Bağışıklık sistemlerimiz ve kullandığımız aşılar, normalde karşılaşacağımız virüslere kıyasla iki kat mutasyon geçirmiş varyantlarla mücadele etmek zorunda kalacak" diye konuşuyor. Buna karşın tam ters bir senaryoyu savunanlar da var. O cephedekilere göre, 2020'de grip vakalarının çok az olması virüsün mutasyon geçirme ihtimalini azalttığı için 2019'un virüsüne göre aşı geliştirmek kabul edilebilir bir strateji...
YAŞLILAR DA RİSK ALTINDA
Yine de Bridle durumun çok gençler ve yaşlılar için kaygı verici olduğunu söylüyor. Rook da sınırlı mikrop maruziyetinin yaşlıları etkileyebileceğini belirtiyor. Çok çeşitli olmayan bir mikrobiyotaya sahip olmanın kişiyi virüslere daha açık hale getirdiğine dair fazla kanıt olmasa da, karantina kaynaklı izolasyon sonucunda daha az mikropla temas etmenin normalde sorun oluşturmayacak bakteri enfeksiyonlarının etkisini artırdığına dair araştırmalar mevcut. Örneğin 2012'de Nature dergisinde yayımlanan bir araştırmada, yaşlı bakım evlerindeki kişilerin bağırsak mikrobiyotalarının toplum içindekilere kıyasla daha az çeşitli olduğu ve toplum kaynaklı mikrobiyotanın kaybıyla yaşlıların kırılganlığının artması arasında bir korelasyon bulunduğu belirtiliyor.
Genç ve orta yaşlı yetişkinler söz konusu olduğunda ise şöyle bir tablo ortaya çıkıyor: Bu nüfus grupları grip komplikasyonları anlamında yüksek risk grubunda değiller. Ama bu gruplarda da yalnızlığın ve stresin bağışıklık sistemini zayıflatabildiğine dair kanıtlar bulunuyor.
MEYVE YİYİN, KÖPEK SEVİN
Peki ne yapacağız? Rook'a göre çocuklar mümkün olduğunca sık doğayla iç içe olmalı ve parklarda sık sık koşup oynamalı. Finlay, "mikrop açısından düşünün" diyor ve şu tavsiyeleri veriyor: Çıkabiliyorsanız dışarı çıkın, köpek sevin, meyve, kuru yemiş, bakliyat gibi sağlıklı bir bağışıklık sistemi için gerekli gıdalarla beslenin.
Cruickshank ise bağışıklık sisteminin orta yoğunluklu egzersizle harekete geçirilebileceğini belirtiyor. Diğer yandan dezenfektanların öneminin de göz ardı edilmemesi gerektiğini belirten Cruickshank, hijyen eksikliğinin bağışıklığı geliştirmediğini ve zararlı patojenleri ortadan kaldırmak için temizliğin önemli olduğunu da hatırlatıyor.
Son olarak Rook, çocukların aşılarının aksatılmaması gerektiğini vurguluyor. Rook, "Aşılar sadece belli bir hastalığın bulaşmasını engellemez aynı zamanda bağışıklık sisteminin genel anlamda eğitilmesine de yardımcı olur" ifadelerini kullanıyor.
TAMİR OLMAZ HASARLARA YOL AÇABİLİRİZ
Henüz akıllardaki sorular tamamen yanıt bulmuş değil. Bridle, "Mikrop dünyasına maruz kalsak da kalmasak da doğuştan ve uyumsal bağışıklık sistemimiz gelişmeye devam edecek. Sorun şu ki bu gelişim uygun şekilde mi olacak?" derken kaygılı olduğunu belirtiyor ve ekliyor: "Çocuklarımızın bir kısmında bu kapsamlı izolasyon sonucu tamir olmaz hasarlara yol açabiliriz. Bir bilim insanı olarak özellikle çocukların SARS-CoV-2 riskinin fazlasıyla düşük olduğunu göz önünde bulundurduğunuzda, bu çok can sıkıcı."
Elde henüz yeterince veri yok ve karantinanın kalıcı etkileri hakkında konuşmak için çok erken. Finlay, bilim insanlarının bu süreci mikrop maruziyeti konusunda daha fazla şey öğrenmek için bir fırsat olarak değerlendireceğini ümit ediyor ve ekliyor: "Bence burada insanlığın en büyük deneylerinden biri yapılabilir çünkü bütün gezegen deneyin bir parçası. Hadi bu fırsatı değerlendirelim ve mikropların zaman içindeki etkisini takip edelim. Bakalım neler olacak olacak, çünkü bu gerçekten şu an yaşanmakta olan bir deney."
Observer gazetesinin, "How will isolation affect long-term immunity?" başlıklı haberinden derlenmiştir.