Dünya'nın en büyük yanardağı Mauna Loa harekete geçti! Tehlike ne kadar ciddi? | 9 SORU 9 YANIT
Güncelleme Tarihi:
Gezegenimizin en büyük volkanı Mauna Loa, 38 yılın ardından lav püskürmeye başladı. Üstelik bu hareketliliğin ne zaman sona ereceğini de kimse bilmiyor. Ancak 700 bin yaşındaki bu volkan ve yarattığı riskler konusunda bilinmesi gereken çok şey var. İşte 9 soruda Mauna Loa hakkında merak edilenler...
Dünya'nın en büyük yanardağı olan Mauna Loa, geçtiğimiz hafta sonu harekete geçti. Hawaii takımadalarının aynı ismi taşıyan en büyük üyesinin merkezinde bulunan Mauna Loa, uzun yıllardan sonra ilk kez lav püskürtmeye başladı.
Püsküren lavlar volkanın ağzından 60 metre yukarıya kadar ulaşırken, adanın semalarını da gerilim filmlerinde görmeye alıştığımız bir kırmızılık kapladı.
Bu hareketliliğin ne zaman sona ereceğini ya da ne gibi bir hasara yol açacağını kimse bilmiyor. Ancak uzmanlara göre yaşı 700 binin üzerinde olan bu yanardağla (ve benzerleriyle) ilgili bilinmesi gereken birçok detay var. İşte 9 soru 9 cevapla Mauna Loa volkanı hakkında merak edilenler...
1) YANARDAĞLARIN PÜSKÜRMESİNİN SEBEBİ NE?
Volkanik püskürme dediğimiz şey aslında yerkürenin kabuğunun altındaki ısının ve basıncın serbest kalma yollarından biri. Bazı durumlarda magmanın tektonik plakaların sınırları arasında yükselmesi püskürmeyle sonuçlanıyor. Bunu en çok Pasifik'te sık sık deprem ve volkan patlaması yaşanan "Ateş Çemberi" bölgesinde görüyoruz.
Mauna Loa ve Hawaii'nin diğer yanardağları söz konusu olduğunda ise püskürmeler, bilim insanlarının "sıcak nokta" adını verdiği oluşumların sonucu. Sıcak noktalar Dünya'nın kabuğunun aşırı ısındığı ve katı haldeki kayalara kıyasla yoğunluğu çok daha düşük olan erimiş haldeki kayaların yüzeye çıktığı bölgeler olarak tanımlanıyor.
2) MAUNA LOA HANGİ TÜR YANARDAĞLARDAN?
Mauna Loa, kalkan volkanı diye bilinen türlerden. Defalarca yaşanan sıvı lav akışları sonucu oluşan bu tür yanardağların eteğiyle zirvesi arasındaki eğim düşük oluyor. Bu kategorideki yanardağların yüzeye yayılmış hali bir kalkanı andırıyor. Kalkan volkanlara Türkiye'den de Karacadağ'ı örnek gösterebiliriz.
Diğer yandan bir de kompozit ya da tabakalı volkan olarak kategorize edilen yanardağlar da var. Japonya'daki Fuji Dağı veya ülkemizden Ağrı ile Nemrut dağları birer kompozit volkan örneği. Bunlar daha klasik volkan tipindeki dağlar. Lavların, volkanik küllerin ve korların yıllar boyunca üst üste birikmesiyle oluşan bu dağların yamaçları sarp ve yüksek oluyor.
3) MAUNA LOA'NIN PÜSKÜRMESİ NE GİBİ TEHLİKELER YARATIYOR?
Volkan uzmanlarına göre, şimdilik herhangi bir olumsuzluk yaşanmamış olsa da Mauna Loa'nın hareketliliği tehlikeli olma potansiyeline sahip.
En başta lav riski söz konusu. Erimiş kayalar akış yönüne göre, evleri tarım arazilerini hatta büyük yerleşim yerlerini tehdit edebiliyor. Ancak şu ana kadar herhangi bir tahliye kararı alınmadı.
Bir diğer tehlike unsuru ise volkanik gazlar. Lavlarla birlikte püsküren kükürtdioksit ve diğer yanardağ gazları, güneş ışığı altında su buharı, oksijen ve tozla birleşerek volkanik sis oluşturuyor. Bu gazların en yoğun olduğu yerler dağın kraterinin ve yüzeydeki açılmaların çevresi. Ancak sisin adanın diğer yerlerine hatta Hawaii eyaletinin başka adalarına da yayılması söz konusu.
Volkanik sis sağlıklı kişilerde göz yanması, baş ağrısı, boğaz ağrısı gibi rahatsızlıklar yaratabiliyor. Bu nedenle sağlık kurumlarının yetkilileri vatandaşlara açık havada spor yapmaktan ve derin solunum gerektiren diğer faaliyetlerden kaçınma tavsiyesinde bulunuyor.
Sıcak lavların bir çatlaktan dışarı çıkıp aniden soğumasıyla oluşan cam parçacıkları da endişe yaratabiliyor. Bu parçacıklara Hawaii'nin yanardağ tanrıçasına atıfla "Pele'nin saçları" ya da "Pele'nin gözyaşları" deniyor.
Hawaii Üniversitesi Yer Bilimleri Bölümü'nden Aaron Pietruszka, bu parçacıkların püskürme noktalarının en fazla 1,5 kilometre uzağına yayılabileceğini ve çoğu kişinin bu tehlikeyi hissetmeyeceğini söyledi.
The Guardian'a konuşan Pietruszka, "Gerçekten saç tutamlarına benziyorlar. Çünkü sıvı lavlar rüzgarın etkisiyle uzayıp inceliyor" dedi.
Uzunluğu birkaç milimetreden 10 santimetreye kadar çıkabilen cam parçalarının oldukça keskin olduğunu da hatırlatan Pietruska, "Elinizi bunların içine sokarsanız keser" diye konuştu.
4) EN RİSKLİ BÖLGELER NERELERİ?
Özellikle püsküren lavların dağın sağ yamacından akması halinde Mauna Loa önemli bir tehdit oluşturabilir. Çünkü dağın bu yamacı lavların birkaç saat içinde nüfusun yoğun olduğu bölgelere ulaşmasına yetecek kadar dik.
Neyse ki şimdilik lavlar yanardağın kuzey-doğu tarafından akıyor. Bu yamaç batıya kıyasla çok daha kademeli. Bu da yakınlarda yaşayan kişileri ani bir tehlikeden koruyor.
Eğer Mauna Loa'nın hareketliliği uzun süre devam ederse ve lav hacmi daha da artarsa, kuzey-doğu yamaçtaki püskürmeler de tehlikeli olabilir. Hawaii Yanardağ Gözlemevi'nin yöneticisi bilim insanı Ken Hon, yoğunlaşma halinde lavların aşağı yukarı bir hafta içinde Hawaii Adası'nın doğu tarafında bulunan ve kalabalık bir yerleşim alanı olan Hilo'ya ulaşabileceğini söyledi. Ancak lavların yavaş ilerlemesi herhangi bir tehlike anında önlem almak için yeterince zaman olacağı anlamına geliyor.
The Washington Post'a konuşan Hon, "Umuyoruz ada sakinleri ve ziyaretçileri üzerindeki etkisi nispeten sınırlı olacak" dedi.
Mauna Loa'da daha şiddetli püskürmeler çok sık olmamakla birlikte geçmişte yaşandı. ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu'nun (USGS) verilerine göre bu büyük patlamaların en sonuncusu 1843 yılında meydana geldi. O tarihten itibaren Mauna Loa'yı inceleme altına alan jeoloji uzmanları, 179 yılda 34 püskürme kaydederken geçtiğimiz binyılda yaşanmış en az dört büyük patlamanın da izlerine ulaştı.
Volkanik patlamalar aynı zamanda depremler ve tsunamilerle de bağlantılandırılıyor. Örneğin Ulusal Park İdaresi'ne göre, 1868'de yaşanan bir püskürme sonucu ortaya çıkan toprak kaymaları ve tsunami nedeniyle 77 kişi hayatını kaybetti. Hawaii yerel yöneticilerinden yapılan açıklamada, deprem riskinin arttığına dair bir endişe bulunmadığı belirtildi.
5) BÖLGEDE KAÇ YANARDAĞ VAR?
Mauna Loa, Hawaii'deki altı aktif volkandan bir tanesi. Bu dağlar geçtiğimiz 70 milyon yılda Pasifik Okyanusu'nun tabanındaki çatlaklardan püsküren lavların birikimiyle oluştu. Söz konusu dağlardan bir tanesinin zirvesi halen su seviyesinin altında bulunuyor. Dünya'nın en yüksek yanardağı da aynı ailenin bir diğer üyesi olan Mauna Kea.
Diğer yandan ABD volkanlar açısından zengin bir ülke. USGS'nin takibinde 160 kadar aktif ve aktif olma potansiyeline sahip yanardağ var. Bunların çoğunluğu Batı Yakası ve Alaska'nın güney sahilleri boyunca yayılmış halde.
Dünya geneline baktığımızda ise kara parçaları üzerinde 1.350 adet aktif ve aktif olma potansiyeline sahip yanardağ olduğunu görüyoruz. USGS'ye göre bu yanardağların aşağı yukarı 500'ü geçtiğimi yüzyılda lav püskürttü.
Kilauea, Mauna Loa ve Mauna Kea'nın havadan görünümü
6) DÜNYANIN EN BÜYÜK YANARDAĞI HANGİSİ?
Yukarıda da dediğimiz üzere, Mauna Loa, Dünya üzerindeki en büyük aktif yanardağ kabul ediliyor. Deniz seviyesinden yüksekliği 4.170 metre olan dağın su altındaki tabanıyla zirvesi arasındaki mesafe ise 17.000 metreden fazla. USGS verilerine göre, dağın hacmi de 75.000 kilometreküpün üzerinde. Mauna Loa bu cüssesiyle Hawaii Adası'nın kütlesinin yaklaşık yarısını oluşturuyor.
Bilim insanları 2013 yılında Pasifik Okyanusu'nda Japonya'nın doğu kıyısının açıklarında su altında dev bir oluşum keşfetti. Tamu Massif adı verilen bu oluşumun açık arayla Dünya'daki en büyük yanardağ olduğu açıklandı. Bilim insanları Tamu Massif'in taban yüzeyinin Mauna Loa'nınkinin 60 katı olduğunu duyurdu.
Ancak 2019'da yayımlanan bir başka araştırmayla Tamu Massif'in aslında bir volkan olmadığı ortaya çıktı. Tamu Massif'in üç okyanus sırtının kesişim noktasında üst üste yığılmış okyanus zemininin oluşturduğu sıra dışı bir doğal yapı olduğunun anlaşılmasıyla Mauna Loa da tahtını yeniden elde etti.
7) YANARDAĞLAR NE SIKLIKLA PÜSKÜRÜYOR?
Doğrusunu söylemek gerekirse bu sorunun tek bir yanıtı yok. Şöyle ki Mauna Loa, 1984 yılından bu yana uyuyordu ancak Hawaii Adası üzerindeki yakın komşusu Kilauea aynı dönemde defalarca lav püskürttü. Mauna Loa'dan çok daha küçük olan güneydeki Kilauea'nın son hareketliliği Eylül 2021'de başladı ve halen devam ediyor. (Kilauea 2018 yılında püskürdüğünde 700 konutu yerle bir etmiş, tarım arazileri ve okyanus yüzeyi lavlarla kaplanmıştı.)
USGS verilerine göre, yerkürenin genelinde ortalama her hafta bir volkan püskürüyor.
Miami Üniversitesi'de Dr. Falk Amelung, Mauna Loa'nın magma odasına doğru olan lav akışında, geçtiğimiz 20 yılda artış işaretleri gözlemlediklerini söyledi. Diğer yandan Eylül ayında başlayan ufak depremler de magmanın kayalar arasında dolaşmaya başladığına işaret ediyordu.
Amelung geçtiğimiz pazar gecesi itibarıyla magmanın gidebileceği daha fazla yer kalmadığını belirterek, "Basınç o kadar arttı ki magma odasının duvarlarını çatlattı ve yüzeye çıktı" dedi.
Pazar akşamı ilk püskürme volkanın ağzında yaşandı. Ardından dağın çevresindeki çöküntü kuşağının bazı noktalarında açılmalar gerçekleşti ve lav buralardan da yüzeye çıkmaya başladı. Bu açılmalar yukarıda dediğimiz gibi dağın kuzey-doğu cephesinde meydana geldi.
Ken Hon, güney-batı çöküntü kuşağında açılma beklemediğini söyledi.
Mauna Loa 1984'te de kuzey-doğu cephesinden püskürmüştü. Ancak lavlar Hilo kasabasına birkaç kilometre kala durmuş ve önemli bir kayıp yaşanmamıştı.
Tarihsel olarak Mauna Loa'nın püskürme dönemleri hep bir-iki haftayla sınırlı kaldı. Hon şu anki püskürmenin de bu şekilde olmasını beklediğini söyledi.
Kilauea'nın 2018'deki püskürdüğünde hasar büyük oldu
8) MAUNA LOA PATLIYOR MU?
Mauna Loa'nın şu anki lav püskürme davranışını patlama olarak nitelendiremeyiz. Volkanik patlama denince akla çok daha şiddetli olaylar geliyor. Örneğin 1980 yılında ABD'nin Washington eyaletinde bulunan St. Helens Dağı'nda böyle bir patlama yaşandı. Büyük bir basınçla püsküren sıcak küller 24.384 metre yüksekliğe ulaştı ve 57 kişinin ölümüne neden oldu.
Bunun sebebi iki bölgedeki magmanın yapısal farkları. St. Helens'deki magma daha yapışkan ve yapısında daha fazla gazı hapsedebiliyor. Bu da yüzeye yaklaştığında patlama ihtimalini artırıyor. Mauna Loa'nın magması ise daha sıcak, daha kuru ve daha akışkan. Bu sayede magmadaki gazlar lavların içinde hapsolmuyor ve yüzeye ulaşan lavlar şu an olduğu üzere kenardan aşağı doğru süzülerek yayılıyor. Bu da en başta da dediğimiz gibi Mauna Loa'nın kalkan şeklini almasını sağlıyor.
9) MAUNA LOA'NIN SERA GAZI EMİSYONU CİDDİ DÜZEYDE Mİ?
USGS verilerine göre Mauna Loa, 1984'te püskürdüğünde her gün 15.000 ton karbondioksitin atmosfere karışmasına neden oldu. Bu miktar 2.400 spor otomobilin yıllık emisyonuna denk.
Ancak bilim insanları Dünya üzerindeki tüm volkanların yıllık karbondioksit emisyonunun insanların ürettiği karbondioksitin yüzde 1'ine bile ulaşmadığını söylüyor.
The Washington Post'un "Mauna Loa, the world’s largest volcano, is erupting. Here’s why and what will happen next." ve The Guardian'ın "Hawaii’s Mauna Loa volcano is erupting. What do you need to know?" başlıklı haberlerinden derlenmiştir.