Edebsiz sözüm sana, edep ya hu!

‘Hoyrat’ bunlardan biri. Hoyratız birbirimize karşı. Ve sağımız, solumuz, önümüz, arkamız hoyrat...
Yolda yürürken birbirimize bakışımız, evlerimizin çatıları altında birbirimizden söz edişimiz; konuşmalarımız, dedikodularımız, ithamlarımız, önyargılarımız, zanlarımız, yaftalamalarımız, dışlamalarımız... Hep ama hep hoyrat. O kadar çok hırpalıyoruz ki birbirimizi, öylesine hırçın bir iklimdeyiz ki... Halbuki bu arada uzaktan bir yerden sesleniyor eski mi eski bir öğreti. Tembihliyor usulca. “Edeb ya hu edeb!”
*
Türkçe’nin en güzel kelimelerinden biridir ‘edep’.
Bir başka dile nasıl çevrilebileceğini sorsalar şöyle bir duraklarsınız. İngilizce’de, İspanyolca’da, Fransızca’da, Almanca’da... Birebir karşılık bulmakta zorlanırsınız. Bulduğunuz hiçbir kelime onu tam olarak karşılayamaz, kavrayamaz sanki. Aynı lezzeti vermez. Aynı sesi vermez. Başka hiçbir söz ya da sözcük yerini dolduramaz. Bu dört harften ibaret kısacık kelime koskoca bir mânâ denizi barındırır içinde...
Sözlükteki pek çok kelimeyi yüksek sesle, hatta düpedüz bağırarak telaffuz edebiliriz. Ama bir deneyin bakın, “edeb” kelimesini haykırmak ne mümkün! Harflerin dizilişi sesimizi yükseltmeye mânidir. Bu kelimenin ses tonu adeta önceden ayarlanmıştır. Ancak fısıltıyla karışık söyleyebiliriz. Ancak sakin bir edayla: Edeb Ya Hû Edeb!
...Peki nedir edeb? Tasavvufun yüzyıllardır baş tacı ettiği bu kelime nasıl oluyor da hem bu kadar göz önünde, aleni; hem de kapalı bir kutu, adeta sır bize?
*
Edeb, kendisinden yükseğini çok görmemek, kendisinden aşağısını da hor görmemektir. Edebin en alt derecesi, bir kimsenin, cehâletini sezdiği yerde durup onu gidermesidir.
Terbiye, ar, nâmus, âdâb, erkân gibi anlamlara gelen edeb kelimesi, Arap alfabesi ile “Elif”, “Dal” ve “Be” harflerinden meydana gelir. Bu üç harfin, bazı anlayış ve yorumlara göre üç hakikate işaret ettiği belirtilmiş ve bu bir formül hâline getirilmiştir. Bunlar da “El, dil, bel” kelimeleridir. Bu üç harf, “eline, diline, beline” şeklinde tasavvufun temel ahlâk eğitimlerinden biri olmuştur. Bunlara sahip olmak fert ve toplum ahlâkının temelini oluşturur. Bunun içindir ki daha işin başındayken, bu üç husus ısrarla hatırlatılır.
*
Eline sahip ol: Elinle kimseye kötülük etme, kimsenin malını çalma, kimseye haksızlık etme, kimsenin canını yakma, kimseyi dövme, kısaca insanın eli ile yapacağı bütün işlerde ölçülü ol, elini kontrol et, elinle haram işleme, elinle hak ve hakikati koru demektir. Ya da, eline (iline) sahip olmak olarak alınabilir. Bu da, yurduna, memleketine, vatanına sahip çık, demektir.
Diline sahip ol: Gözünle gördüğün her şeyi söyleme, olur ki yanlış görmüş olabilirsin. Doğruyu da görmüş olsan, mümkündür ki bir fitneye sebep olup bir kısım insanların mutluluğunu yıkabilirsin. Ayrıca, dedikodu yapma, fitne-fesada katılma, yalan söyleme... kısaca insanın dili ile yapacağı işlerde ve sözlerde ölçülü olması ve diline sahip olması anlamındadır. Ya da, diline, yani konuştuğu öz diline (Türkçe) sahip çıkmak, demektir.
Beline sahip ol: İnsanın nefsine sahip olması ve bu konuda kendisini kontrol etmesi, nâmuslu ve iffetli olması demektir. Ya da beline, yani soyuna-sopuna-nesline sahip çıkmak demektir.
Haddini aşmamak, kalp kırmamaktır edeb.
Haddini aşıp, kalp kırmaktan ödünün patlaması demektir. İstisnasız ayrımsız her insan, her canlı varlık, tıp tıp atan her yürek avuçlarımızın arasında tuttuğumuz billûr bir kasedir. Dışı nasıl olursa olsun özü narin ve nazenindir. İçin titrer. Düşürmekten, düşürüp de kırmaktan öyle korkarsın.
Dedikodudan, haksızlıktan ve ithamdan uzak durmaktır edeb.
*
Bulaşıcıdır edeb. Tebessümle bulaşır. Gülümseyen bir insan karşısında biz de elde olmadan gülümseyiveririz. Gün boyu çatık kaşla dolaşmaya alışkın yüzümüzün kasları gevşeyiverir. Bakmışız ki dudaklarımız bizden evvel davranmış. Gülümsemeye gülümsemeyle karşılık vermişiz de haberimiz yok. Edeb insandan insana geçer. Aynadan aynaya yansır. İnsanın şaşmaz tabiatıdır. Kibirlinin karşısında kibirli, mütevazinin karşısında mütevazi olasımız gelir. Diklenene diklenerek karşılık veririz. Edebliye ise eğiliriz.
Teşekkürler Elif Şafak ne de güzel anlatmışsın edebi. Bunun üzerine söylenecek söz olur mu?
“İlim meclislerinde aradım, kıldım talep,
İlim geride kaldı, illa edeb, illa edeb.”
“Edeb; ehl-i ilimden hâli olmaz,
Edebsiz ilim okuyan, âlim olmaz.”