‘Kül’ yutmaz uçaklar geliyor

Görüş uzaklığını düşürmesinin yanında bulutlar içindeki partiküller uçak motorlarına girdiğinde motoru durdurabilir. Ölümcül kazalar meydana gelebilir. Böyle durumlarda yakınlardaki havalimanları kapatılır. Uçuş rotaları değiştirilir. Hatta bazı yerlerde uçuşlar süresiz iptal edilir. Rolls-Royce gibi dünyanın en önemli uçak motoru imalatçısı bu yenilgiyi kabul etmemek için çalışmalarını yoğunlaştırmıştı. Ama bir mühendisinin başarı hikayesi şirketin toza bulutlarına ve içindeki partiküllere direnme gücünü ciddi bir bicimde arttırdı. Yakın gelecek uçaklar için toz bulutları, volkanik tozlar belki de sorun olmayacak. Gerçi şimdilerde belki kelimesi biraz geride kaldı çok ciddi ve en büyük adım atıldı.

AKTİF VOLKAN SİSTEMİ

İzlanda’nın 30 aktif volkan sisteminden biri olan Eyjafjallajökull 2010 yılının nisan ayında patlamıştı. İzlanda bir tektonik plaka sınırı olan Orta Atlantik Sırtı’nın üstünde yer aldığından volkanik patlamalar konusunda hassas bir konumda (fakat ülkenin kurulduğu M.S. 874 tarihinden beri ülkede yer alan volkanların sadece on ikisi patladı). Ancak bu patlama, hava ulaşımında yarattığı problemler nedeniyle hala akıllarda.

2010’da İzlanda’daki volkan patlamasından sonra 20’ye yakın ülke ticari hava sahalarını kapatırken, 10 milyona yakın yolcu ulaşımda gecikmelerle karşılaştı. 2. Dünya Savaşından bu yana en büyük hava trafiği kapanışı olarak kayıtlara geçen olay süresince bazı hava yolları günde 20 milyon pound civarında kayıplar yaşadı.

NEDEN KARGAŞA OLDU?

Volkan, jet akımının altında yer aldığından püskürttüğü materyaller doğrudan Avrupa’ya yayıldı. Buna ek olarak patlama, kalın bir buz örtüsünün altında yaşandığı için ortaya çıkan su buharı patlama gücünü daha da arttırdı ve lavların çoğunun çok hızlı soğuması, içi cam kırıklarıyla dolu iri taneli küllerin ortaya çıkmasına sebep oldu. Bu küllerin bir jet motoruna sızması durumunda partiküller (1.800°C ve üstüne çıkabilen) kavurucu sıcaklıktaki çekirdekte eriyip soğutma menfezlerini tıkayabilir, türbin kanatlarını bozabilir ve kompresör kanatlarını aşındırabilirdi. Bunların dışında problemler de ortaya çıkabilirdi ama buradan çıkartılacak sonuç belliydi: Uçaklar ve volkanik küller birbirleriyle pek de iyi geçinemiyordu.

Bu nedenle Eyjafjallajökull’un patlamasından sonra ortaya çıkan ve Kuzeybatı Avrupa’yı tamamen örten kül bulutu yüzünden kıtadaki neredeyse tüm uçuşlar durdu. Uçaklar yerde kaldı. Motorların kapakları kapatıldı.

Ancak Rolls-Royce havacılık mühendisi Rory Clarkson sayesinde gelecekteki patlamalar hava yolları için bu kadar büyük kaos yaratmayacak. Clarkson, bir uçağın içinde uçabileceği volkanik kül seviyesini ve uçuş süresini tespit etmek amacıyla, Rolls-Royce müşterilerinden ve Birleşik Krallık Meteoroloji Ofisinden gelen verileri paylaşıp analiz ederek yeni bir model geliştirdi. Bu model, uçuşu iptal etmek şeklindeki önceki protokolün yerini alıyor. Clarkson, “Biriken hasarı neredeyse gerçek zamanlı olarak hesaplayabilmek için IntelligentEngine üstünde çalışan arkadaşlarımızla ortak çalışmaya başladık. Ortaya çıkan etkiden veri toplayıp, modeli bu verilerle beslemek gerekiyor” dedi.

YENİ KURALLAR

Clarkson’ın bulgularıyla artık hava yolları, volkanik patlama sonrasında güvenlikten ödün vermeden havalanabiliyor. Clarkson’ın volkanik küllerin uçak motorlarına olan etkisini daha iyi anlamamızı sağlayan bu buluşu, Birleşik Krallık Sivil Havacılık Kurumu tarafından da uçuş güvenliği ödülüne layık görüldü.

Clarkson’ın çalışması aynı zamanda Rolls-Royce’un şu anda yürütmekte olduğu araştırmanın da temelini attı. Bu çalışma kapsamında kum fırtınaları ve kasırgalar gibi atmosfer olaylarının motor performansına olan etkileri araştırılıyor. Hatta Clarkson’ın çalışması test aşamalarının tüm kısımlarında bilgi verici bir niteliğe sahip. Bunların içinde en heyecan verici olanı, Rolls-Royce’un değerlendirme aşamasındaki bir motoru ‘uçuş sınama ortamı’na sokup havadaki performansını ölçmesi. Clarkson’ın modeli, Birleşik Krallık Havacılık Bakanı Barones Sugg tarafından “bu alan için kritik önem taşıyan yenilikçi çalışmalara iyi bir örnek niteliğinde, havacılık güvenliğine müthiş bir katkı” olarak değerlendirildi.

Yani gelecekte bir volkan patladığında daha az uçuş rötar yapacak. Bu, Rolls-Royce’un IntelligentEngine vizyonunun parçası olarak sunduğu bir başka veri bazlı çözüm olarak öne çıkıyor.

Elbette, bu buluşla her şey tamamlanmış değil. Rory Clarkson’un gerçekleştirdiği gelişmenin gökyüzündeki lav küllerinin tozları ile boğuşmakta çok önemli bir adım. Elbette ekip çalışması ile bu işin üstesinden tam olarak gelinecek ve yeni uçuş kuralları ortaya çıkacak. Elbette bu başarı hikayesinde bir çok detay Rolls-Royce’un sanayi gizliliği içinde yer alıyor.