Hepimiz cinsiz

Her birimiz çok özeliz. Cinsiz. Foto Levi van Leeuwen - Unsplash

Sık duyduğum laflardan biridir: “Ne cins adamsın” der kimileri bana. Cins, argoda “garip, tuhaf” anlamlarına geliyor Türk Dil Kurumu’na göre. Eh, yanlış da sayılmaz. Yazmak biraz garip veya tuhaf olmayı gerektiriyor. Her yazar, iğneyle kuyu kazıp ortaya atar. Yazdığımız okunacak mı, beğenilecek mi, sessiz de olsa alkış alacak mı? “Ben kendim için yazıyorum, kimse okumasa da olur” diyenlere inanmıyorum. Bir eser ortaya koyan herkes, eserinin beğenilmesini ister çünkü. Şişirilmiş ya da şişirilmesi istenen ego falan değildir bu. Çocukken, yaptığı yemeğin ne kadar lezzetli olduğunu, ne kadar çok beğendiğinizi söylediğinizde annenizin gözündeki pırıltıyı hatırlayınız. Beğenilmek, takdir görmek, her canlının vazgeçilmezidir. Hırçınlığın bir nedenidir takdir görmemek. Aylarını, yıllarını bir heykel, bir resim, bir konçerto, bir kitap, mimari bir kompozisyon, bir bina vs. ortaya koymak için harcayan kişiler, doğal olarak “cins”tirler. Zira fark edilen eserler, hiç fark edilmeyenlerin yanında devede kulak kalır.

SIRADAN DİYE BİR ŞEY VAR MI SAHİDEN?

Her canlı gibi her kedi de cinstir. Foto Mikhail Vasilyev - Unsplash

Bir de “cins” kediler, köpekler, güvercinler, atlar vs. var. Buradaki cins ise, “diğerlerine göre üstün nitelikleri olan” demek. Ama elbette sözcük anlamını, tam karşılığından alıyor: “Tür, çeşit, soy, ırk.” Cins olmayana bayağı ya da sıradan diyorlar. Onların, diğerlerine göre üstün nitelikleri olmadığı varsayılıyor anlaşılan. Oysa öyle bir şey yok. Sıradan bir sokak köpeğinin yeri geldiğinde ne kadar sadık, ne kadar kahraman, ne kadar fedakâr olabildiğini artık çok iyi biliyoruz. Kapalı bir ömür sürdükten sonra özgürlüğüne kavuşan ineklerin videosunu izlediniz mi hiç? Sıradan inekler, özgürlüğün ne olduğunun nasıl da farkındalar! Lafa dalıp yine başka âlemlere gittik. Toparlayalım.

ONLAR SOYLU DA BİZ NEYİZ?

Dedem Korkut geldi boy boyladı, soy soyladı.

Uzaktan bakınca pek öyle görünmese de aslında hepimiz cinsiz! Bütün insanlar. Ve elbette tüm diğer canlılar. Hepimiz. Cins, dilimize Arapçadan gelmiş. Çoğulu “ecnâs” ama onu kullanmıyoruz. Tür, nevi, çeşit, ırk, soy anlamlarına geliyor. Hazır lafı geçmişken, şu “soy”a değinelim kısaca. Eğer Dede Korkut öykülerini okuduysanız, ki ilkokulda ve ortaokulda okunurdu eskiden, bilmiyorum şimdilerde durumu, mutlaka hatırlarsınız: “Dedem Korkut geldi, boy boyladı, soy soyladı” diye bir kalıp vardır. Burada geçen soy, ata/cet anlamına geldiği gibi destan/menkıbe anlamlarına da geliyor. Ne ilgisi var diyebiliriz. Dede Korkut’un kalıbı, aradaki ilgiyi bulmak için bize yol gösteriyor aslında. Türk/Moğol geleneğinde destan anlatılırken, destanın kahramanının atası, ceddi, soyu sopu, makamla, yüksek sesle, bir anlamda müzikal sayılıp dökülürmüş. Oğuz dillerinden gelen bu sözcük, bu nedenle hem destan hem de ata anlamına geliyor. Ama tabii bir kahramanın soyunu, atalarını sayarken, sıradanlıktan uzak durulurmuş. Demek istiyorum ki, “sıradan” insanlara dayalı bir soy kimseye bir şey ifade etmezmiş. (Belki hâlâ öyledir.) Bu nedenle falanca büyük başarıyı elde etmiş kişinin torununun torunu olmak lazımmış kahraman olarak övülmek için. Tıpkı Dede Korkut’un yaptığı gibi soy soylamak için, ne yazık ki ceddimizin büyük bir şeyler başarmış olması gerekiyormuş. İşte bu nedenle birileri tarih boyunca “soylu” olarak geçmiş. Bizim günlük hayatımızda pek duyduğumuz bir şey değildir ama örneğin filmleri izlerken sık sık karşımıza çıkar. “Soylular” vardır. Çocukluğumda merak ederdim, “bunlar soylu da biz soysuz muyuz?” gibi. Soysuz, malum, hakaret amacıyla kullanılıyor. Kimse soysuz da değil zaten, herkesin bir soyu var ama burada adı geçen soylu, yukarıda da bahsettiğimiz gibi “atalarında önemli, kayda değer işler yapmış birileri olan” kişi anlamına geliyor.

ASLOLAN BİZİZ

Batı dillerinde soylunun karşılığı “noble” sözcüğüdür ve Latince “nobilis”ten türemiştir. “Tanınmış, bilinir” anlamına geliyor. Bu da zaten çok açık. Çoğumuz dedemizin dedesi hakkında pek bir şey bilmeyiz. İsim, memleket gibi bilgiler dışında. Ama dedemizin dedesi büyük, önemli, kayda değer bir iş yapmış olsaydı bilirdik. Soylu sözcüğünün bir karşılığı da “asil” biliyorsunuz. Asalet de soyluluk. Arapça “asıl”dan türemiş. Tabii Arapça yazımı “asl” diye okunuyor. Bu da aynı: Temel, esas, kök, öz, soy anlamlarına geliyor. Yani asalet dediğimizde, biz bugün tavırlardan, davranışlardan, tutumlardan söz ederiz ama aslında “soyu sopu belli, tanınmış bir köke sahip” gibi bir anlamı var. Buradan şunu çıkartabilir miyiz acaba: Ataları kayda değer işler başarmış birinin, bu soya layık olabilmek amacıyla, sıradan insanlar gibi değil de, iyi anılan atalarına yakışır, onları utandırmayacak şekilde davranış biçimine asil davranış diyoruzdur belki. Bence mantıklı. Yoksa, kasıla kasıla yürümek değil asalet.

CİNS BİR BİLİM

Genetik çalışmaları insanlığın geleceğini belirleyecek. Foto National Cancer Institute - Unsplash

Artık “cins”e dönebiliriz. Cinsin de dilimize Arapçadan girdiğini söylemiştik. Fakat sadece Arapçada değil, pek çok Ortadoğu/Yakındoğu dilinde de benzer seslerle anılıyor bu sözcük. Aramî dilinde (Hz. İsa’nın konuştuğu dil) “gensa” diye geçer. Bu sayfada sıkça konuştuğumuz için, insanlığa dair pek çok şey şeyin, Yakındoğu’dan Akdeniz yoluyla dünyanın kalanına dağıldığının tanığıyız. Dil de bunlardan biri. Soyun Akadcası ise “zerum”. Bu “z” ile “g” harflerinin sıkça birbirine dönüştüğünü biliyoruz. Sözcükler ve sesler bölgede her daim birbirine çok benziyor. Malum, Akadca, Sümerceden sonra bölgeye hâkim olan dil. G harfinin, batı dillerinde de bizim “c” sesi ile anıldığı da malum. Aramî dilindeki gensa, Yunancaya “genos” olarak geçmiş. Yani bizim bildiğimiz “gen”, tam olarak buradan geliyor. Hani genlerimizde taşıdığımız bazı davranışlar var ya, işte onlar aslında atalarımızın davranışları. Bu nedenle günümüzün en önemli bilim dallarından olan genetik, ismini işte en baştan beri konuştuğumuz “cins”ten almış.

TÜRLERİN KÖKENİ

Cins sözcüğünün bir anlamı da “tür” demiştik. Türün İngilizcesi “species”. Onun nereden geldiğini uzun uzadıya konuşmaya gerek yok ama tabii Latinceye dayanıyor. Gelin görün ki, İngilizcedeki “special” sözcüğü, bu “tür”den “türemiş”. Anlamı ise özel. Yani “şefin spesiyal yemeğini” sipariş ettiğimizde özel bir şey sipariş etmiş oluyoruz. Demem o ki, cins dediğimizde de aslında özel demiş oluyoruz.

NEYİN PEŞİNDEYİZ Kİ?

Şimdi… Hem genetik, hem atalar, hem özel olma hali… Hepsi “cins”in içinde var. Bu yüzden en başta “hepimiz cinsiz” demiştim. Çünkü hepimiz özeliz. Birbirimize benzeyen çok şeyimiz olabilir ama özeliz. Her birimiz, parmak izlerimiz gibi özeliz. Kayda değer bir iş yapmış olsun olmasın, hepimizin atası da özel. Hepimiz bu nedenle soyluyuz. Belki atalarımızı kimse makamla ve yüksek sesle listelememiştir tarihte ama hepsine şükran ve minnet borçluyuz. Farklı coğrafyalardan gelip bu topraklara yerleşen atalarımız çok özel. Yapılan gen incelemelerinde örneğin İskandinavya’da yaşayan birinin, Uzakdoğu’dan, Batı Avrupa’da yaşayan birinin Hindistan’dan, Anadolu’da yaşayan birinin Normandiya’dan genlere sahip olduğu artık biliniyor. Tek bir gen, tek bir soy, tek bir cet yok. Eğer Ortaasya’dan geldiğimiz gibi kimseyle karışmadan çoğalsaydık, hepimiz bugün orada yaşayan Türklere benziyor olurduk. Oysa ne kadar farklı tiplere, ne farklı renklere sahibiz. Bu çok güzel bir şey. Ne büyük zenginlik. Demem o ki sevgili dostlar, soy, sop, ırk peşinde koşup birbirimizi ötekileştireceğimize neden bu zengin ortam içinde, bir arada, farklılıklarımızdan keyif alarak yaşamayalım? Neden “cinsliğimizin” tadına birlikte varmayalım? Sonuçta, hepimiz cinsiz işte!

BU HAFTA SONU HAVA VE DENİZ

SERİN BİR HAVA
Bugün(Cuma) etkili olan poyraz, cumartesi ve pazar günleri etkisini yitiriyor. 13-15 derece dolayında olan hava, pazar günü biraz daha ılınabilir ama öyle ısınma beklentimiz yok. Hafta sonu boyunca yağmur bulutları Marmara’nın üzerinde dolaşıyor olacak ama Güney Marmara tarafına pek yağış bırakacak gibi görünmüyorlar. Sağlıcakla kalınız.