Kim gördü öldüğünü? Ben, dedi sinek

İşte adli entomoloji, uçanından sürünenine binlerce yaratığın hiç bozmadan uyduğu bu düzeni bilenlerin, ölüleri konuşturabilme sanatıdır.

Gerçi biz, "Anan öle Cemil, baban öle Cemil. Yetim kalasın Cemil, benim olasın Cemil" diyerek göbek atarız ama, çocuk şarkılarımızdaki şiddet ve ölüm motifi, Avrupalılarınkine oranla çok daha azdır.

Örneğin, "Kim gördü öldüğünü? Ben, dedi sinek, küçük gözlerimle, ben gördüm öldüğünü. Kefeni kim dikecek? Ben, dedi karınca, iğnemle ipliğimle, benim kefeni dikecek" diye süregelen "Cock Robin’i kim öldürdü" adlı İngiliz çocuk şarkısı, bir çocuk şarkısı olmak için pek serttir ama, doğanın sunduğu paha biçilmez bir hediyenin, yani ölü bir bedenin, nasıl paylaşıldığını anlatır.

Ölüm zamanı, bir cinayet soruşturmasını yürütenlerin ilk sorduğu ve mutlaka yanıtlanmasını istedikleri birkaç sorudan biridir. Üstelik onlar, aylar ya da günlerin değil, kimi zaman saatlerin, hatta dakikaların bile peşindedir ve kolayca cevap verilebileceğini sanırlar.

Halbuki, ölümden sonra geçen süreyi bu doğrulukla belirlemek, bazı istisnalar dışında neredeyse olanaksızdır. Hele ölümün üzerinden 3-5 günden daha uzun bir süre geçtikten sonra, olay yerine keşfe gelen doktorun, filmlerde gösterildiği biçimde, bir bakışta yanıtlayabileceği bir soru hiç değildir. Ölümü izleyen ilk günlerde çok işe yarayan vücut sıcaklığında düşme (algor mortis), ölü morluğu (livor mortis) ve ölü sertliği (rigor mortis) gibi değişiklikler giderek kullanılamaz olur. Bundan sonra, kutuplardan okyanuslara, her ekosistemde yaşamayı becerebilen eklembacaklıların (arthropoda) dilinden anlayanlara iş düşer.

Bir adli entomoloğa öylesine umut bağlanır ki, sadece ölümden sonra geçen süreyi değil, kişinin bir yerde öldürülüp başka bir yere atıldığını, ırzına geçilip geçilmediğini, gece mi yoksa gündüz mü öldürüldüğünü, suda ne kadar kaldığını, kafasının ne zaman kesildiğini, ölenin alkol ya da uyuşturucu kullandığını söylemesi beklenir.

Hatta zanlının kolundaki, bacağındaki böcek ısırıklarından ya da otomobilinin hava filtresine takılıp kalan sineklerden, belli bir coğrafi bölgeye gittiğini kanıtlaması istenir. Bir bebek bezinin en son ne zaman değiştirildiğini, bir yatalağın altının ne zaman temizlendiğini söyleyecek kişi yine odur. Bir entomologdan beklenti, bunlarla da sınırlı kalmaz, besinlerdeki canlı kalıntılarının gıda kodekslerine uygunluğu, evdeki karıncalarla hamamböceklerinin nereden, ne zaman geldiği, ondan sorulur.

Kısacası, eklembacaklıların dilinden anlayanların birer sihirbaz olduğu sanılır. Halbuki onlar, sadece bir tahmin yürütürler ve gerçeği aydınlatacak başkaca bir yöntemin kalmadığı noktada, bu tahmin bile çok işe yarar. Adalete hizmet eden on binlerce kimyacı, eczacı, biyoloğa karşın, her ülkedeki uzman sayısının, iki elin parmaklarından az olduğu dikkate alınırsa, bir tahmin yürütmenin bile ne denli zor olduğu ortadadır.

SİNEKLER TOPRAĞIN ALTINI KOKLAR

Leş sinekleri (necrophagous diptera), bir karış toprakla örtülü olsa bile, ölünün kokusunu, dakikalar içinde ve kilometrelerce öteden fark edebilirler. Büyük bir olasılıkla, bundan 5000 yıl önce Mezopotamya’da yaşayan ve 10 ayrı sinek türünü tarif edebilen Ur kenti sakinleri, 3400 yıl önce bir mumyanın ağzına tıkıştırılan papirüs üzerine "Kaygılanma, içindeki kurtçuklar sinek olmayacak" diye yazabilen Mısırlılar, sineklerin bu olağanüstü becerisinin farkındaydılar ama, eldeki kayıtlara göre Çinli Sung Tz’u, sineklerden yararlanarak bir cinayeti aydınlatan ilk kişidir.

Sung Tz’u, bundan tam 762 yıl önce yazdığı Hsi Yuan Çi Lu (Hataları Yıkamak) adlı kitabında, bir çeltik tarlasında bıçaklanarak öldürülen adamın öyküsünü anlatır. Cesedin bulunuşunun ertesi günü, Sung Tz’u, köylülere ellerindeki orakları yere bırakmalarını söyler. Sinekler oraklardan birine üşüşünce, Sung Tz’u katilin kim olduğunu bulur (Ölenin küçük bir doku parçası, bıçağın üzerinde kalmış olsa gerek). Yazarın anlattığına göre, köylü hem suçunu itiraf eder, hem de öylesine şaşalar ki "kafasını yerlere vurur."

Ortaçağ boyunca, kurtçuklarla kadavraların ilişkisinden ya da erişkin sineklerin cesetlere bıraktığı yumurtalardan bir sonuç çıkartan olmadığı gibi, bu canlıların hemen orada, ölü bedenden yaratıldığı sanılırdı. 19. yüzyılın başlarında, çürümeyle birlikte, sineklerin, böceklerin belli bir düzen içerisinde hareket etmeye başladığı, belli zaman ve sırayla cesede geldikleri, dişi sineklerin burun, göz, kulak gibi doğal boşluklarla, açık yaralara yumurtalarını bıraktığı ilgi çekmeye başladı. Çok sayıda toplu mezar açılımına katılan ünlü Fransız doktor Orfila, gözlemlerini pek ayrıntılı biçimde kaleme almakla birlikte, bu canlıların cesetlere geliş sırası, ayrıca yumurtadan erginliğe başkalaşımları ile ölüm zamanı arasındaki ilişkinin kurulması 1950’leri buldu.

ÖMRE BEDEL KÜÇÜK YANLIŞ

Böcekbilimciler, ölümden sonra geçen sürenin hesaplanmasında, geleneksel olarak başlıca iki veri kullanmıştır. 1) Ceset üzerindeki larvaların yaşı ve 2) cesede hangi böceğin, hangisinden önce geldiğinin bilgisi. Sözde kolay, uygulamada olağanüstü zor işlerdir bunlar ve yapılacak en küçük bir yanlış, entomolojiye fazlaca güvenen bir iddia makamını yanlış yönlendirebilir ve bu durum, zanlının başına gelebilecek en büyük felakettir.

1959’da, 12 yaşındaki kız arkadaşının ırzına geçmek ve onu öldürmekten idama mahkûm edilen, henüz 14 yaşındaki Kanadalı Steven Murray Truscott’un aleyhindeki başlıca delil, kızın üzerindeki larvaların 9 Haziran günü saat 19.00 ile 19.45 arasında ortaya çıktığını, buna göre cinayetin aynı gün saat 17.00 ile 19.45 arasında işlendiğini öne süren entomolog Neal H. Haskell’in bilirkişi raporuydu.

BÖCEK TÜRLERİNİN DNA PROFİLLERİ

İdam cezası önce müebbete çevrilen, yıllar sonra denetimli serbestliğine karar verilen Truscott, şimdi 61 yaşında ve hálá masum olduğunu iddia ediyor. Büyük bir olasılıkla, birkaç hafta içinde davası yeniden görülecek. Çünkü aynı larvaları yarım asır sonra inceleyen başka entomologlar, larvaların yaşının, dolayısıyla ölüm zamanının yanlış hesaplandığını ve cinayetin 9 değil de, 10 Haziran günü işlendiğini iddia ediyorlar. Eğer doğruysa, katilin Truscott olması mümkün değil.

Entomologların başlıca yanılma nedeni, böceğin türünü doğru olarak belirleyememeleridir. Bu yüzyılın yıldızı DNA, bu derde de derman oluyor. Henüz başlangıcında olmakla birlikte, artık böcek türlerinin DNA profillerinin depolandığı veri tabanları da var. Olay yeri inceleme uzmanlarının topladığı yumurta ve larvaların DNA’sı elde edildikten sonra, profilleri bankadaki verilerle karşılaştırılacak, böylelikle böceğin türü kesin olarak saptanacak.

Terkos suyu, Alman sineklerini nasıl zehirlere dirençli yaptı

Söz böcekten, sinekten açılınca, yıllar önce başımdan geçen komik bir olayı paylaşmak isterim. Adalet Bakanlığı, Adli Tıp Kurumu’nun Kimya Dairesi’ni yönettiğim ilk yıllarda en önemli sorun, içorgan parçalarında zehir aramaktı. Otopsi sonrası kavanozlar içinde tarafımıza gönderilen kalp, karaciğer, mide sıvısı ve akla gelen daha pek çok örnekte bu amaçla kullanılabilecek hızlı, güvenilir ve ucuz bir yöntem arıyordum.

Meslek yaşamımda bir sorunla karşılaştığımda, yeryüzünde konuyu en iyi bilen kimse, bulup ona danışmışımdır. 1980’li yıllarda bu işin ustası, Almanya’nın Erlangen Üniversitesi’nden Marika Geldmacher von Mallinckodt’tu ve soluğu onun yanında almıştım.

Türkiye’ye dönerken el çantamın içerisinde gümrük yetkililerine hitaben bir mektup ve ağzı pamukla kapalı erlenmeyer adını verdiğimiz iki cam kap vardı. Mektupta "Bunlar laboratuvar koşullarında üretilmiş drosophila melanogaster’dir ve hastalık taşımıyorlar" diye yazılıydı, kavanozlarda da, altın değerinde yüzlerce sirke sineği. Bu sihirli sineklerden birkaçını, kapalı bir kap içindeki iğne ucu kadar iç organ parçasının yanına bırakıveriyordunuz, birkaç saat içinde ölürse, kişinin zehirlendiği anlaşılıyordu. Sinekler çok duyarlıydı, yöntem çok basitti, hızlı ve ucuzdu. Aradığımızı bulmuştuk, toksikoloji biriminde çalışan sevgili Ümit, Cabbar, Murat, Sevgi, Erdoğan ve daha niceleri havalara uçuyorduk.

Mallinckodt’un bana öğrettiği gibi sineklere yem ve su veriyor, çoğaltıyor, bir kaptan diğerine aktarıyor, büyük bir keyifle işimizi sürdürüyorduk. Bir süre sonra sinekler ölmemeye başladı. Zehirlendiğinden kesinlikle emin olduğumuz olgularda bile kıllarını kıpırdatmıyor, organları yiyip bitiriyor, yaşamlarını sürdürüyorlardı. Fareleri tarım ilacıyla zehirledik, sinekleri iç organlarının yanına bıraktık. Bana mısın demiyorlardı. İşin sırrını çok sonra çözebildik. Alman sineklerine verdiğimiz Terkos suyu, birkaç kuşak sonra, onları zehirlere karşı dirençli Türk sineği haline getirmişti. Sinek sevdamız böylece bitti, biz de eski tas, eski hamam, uzun, pahalı ve zor yöntemlerle zehir aramaya geri döndük.

BİR ELİNDE CIMBIZ BİR ELİNDE KURT

Son yarım asırda, adli entomoloji alanındaki araştırmalar arttı, onlarca yıl boyunca, iğneyle kuyu kazarcasına, yaşadıkları bölgenin sinekleriyle böceklerini, yaz, kış, gündüz, gece, açıkta, kapalıda izleyen az sayıda uzman, cinayetlerin aydınlatılmasına katkıda bulundukça ve bu başarıları gazete sütunlarına taşındığında, pek çok ülkede, bu arada Türkiye’de de mesleğe ilgi duyanlar arttı. Buna rağmen, 2000’lere gelindiğinde, dünya genelinde "işi bilen" ve uluslararası hakemli dergilerde araştırmaları yayınlananların sayısı 30-40 kişiyi geçmiyordu.

2002’de kaybettiğimiz, İngiliz polisine 25 yıl boyunca destek veren, Cambridge Üniversitesi’nden Türk asıllı entomolog Zakaria Erzinçlioğlu, TV dizisi CSI’da entomolog kahraman Gil Grissom’un oynadığı bölümlerin danışmanı, Hawaii’den Lee Goff, Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde adli entomoloji laboratuvarını kuran Osman Sert’in bir süre yanında çalıştığı, Illinois Üniversitesi’nden Bernard Greenberg, ayrıca Ankara Üniversitesi’nden Nihal Açıkgöz ile Aysun Balseven’in yanında kurs gördüğü, Lozan Polis teşkilatından Claude Wyss, bu ünlülerden bazıları.

Komiser Ersin Karapazarlıoğlu’nun birlikte çalıştığı Indiana’dan Neal H. Haskell’i de unutmamalı. O Haskell ki, işine o denli düşkündü, bundan 15 yıl kadar önce, 9-10 yaşlarındaki oğlu Chrissy’nin, deneyleri evde sürdüren babasına "Buzluktaki kediyi işe götür, sütün tadı bir garip oluyor" dediğini hepimiz biliriz.

Tabii bir de, henüz 30’larının başındayken, bir elinde cımbız, diğer elinde reçel kavanozuna tepeleme doldurduğu sarı ve turuncu renkteki kurtçuklarla dünyanın değişik TV kanallarını dolaşmaya başlayan, kurtçuklarının yakın plan çekimleri dergi kapaklarını süsleyen, Alman biyolog Mark Benecke var. Birkaç kez karşılaşma fırsatını bulduğum Benecke, 1995-1997 arasında New York Adli Tabipliği’nin laboratuvarında çalıştıktan sonra, ülkesine dönmüş ve Köln’de dünyanın ilk özel adli entomoloji laboratuvarını açmıştı.