Sarı saçlı çiçek : Ayçiçeği

Proje, Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü (TTAE) ve Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’nün teknik destekleri ve Karatay Ziraat Odası’nın katkıları ile yürütülüyor.
Bu güzel etkinlik ayçiçeğinin ülkemiz ekonomisi ve gastronomisi için stratejik önemini bizlere bir kez daha hatırlattı. Bu nedenle bu hafta ayçiçeğin tarihini ve sofralarımızdaki önemini yazmaya karar verdim.
Yunanca’da Helianthus (heli-güneş, anthus-çiçek), İngilizce’de sunflower, Fransızca’da tournesol (güneşe dönen, bakan), Almanca’da da yine güneş çiçeği anlamına gelen sonnenblume olarak anılan bu sarışın güzelliğin güneşle kesinlikle bir ilgisi var kanımca. O ince ama aynı zamanda gösterişli, sarı saçlı, narin ve bolca faydaları olan bir çiçek olmanın ötesinde, mitolojiye de dayanan bir ilginç hikayeye sahip.
Ayçiçeğin bizdeki adı, günebakan, gündöndü, günçiçeği, güne aşık, güntabak, güne tapan, çiğdem, devriamber, deranber, aydın çiçeği, vardıvan, simiska, şemşamer diye geçse de; ‘çiçeği çok iri, tabak şeklinde ve sarı renkte olan’ diye tarif edilen bitkinin adının, ‘ay’ sözcüğünden değil de tabak gibi yuvarlak, terazi kefesi anlamına gelen ‘aya’ sözcüğünün kökeninden geldiği ortaya çıkıyor.

HAYRANLIK UYANDIRICI GÜNEBAKAN BİTKİSİ DİZİLİŞİ  

Günebakan çiçeği, altın oranı takip eden bir spiral oluşturacak şekildedir. Güneş sarısı taç yaprakları olan bu çiçeğin çanağı ‘floret’ denen tüpsü çiçekçikler dolu. İşte bu tüpsü çiçekler zamanla uçuşuyor, ortaya çekirdeğe dönüşen tohumlar çıkıyor. Tohumlar, Fibonacci sayı dizisi 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8 sıralamasına göre dizili ve altın orana uygun olarak 137 derecelik açıyla sıralanıyorlar. Bu diziliş tohumların aynı boyda olmasını, merkezde sıkışmayarak ve kenarlarda alan kaybını önlüyor. Günebakanda sol-el yönünde yer alan 55 çekirdek ile sağ-el yönünde yer alan 89 çekirdek vardır. Bunların birbirine oranı 1,618’dir. Yani, Fi (phi) sayısı. İçerisinde kainatın matematiği saklı bu çiçek, sırlarıyla da aklımızın sınırlarını zorluyor.

VAN GOGH VE AYÇİÇEKLERİ

Ayçiçeklerinden bahsederken Hollandalı ressam Vincent Van Gogh’dan söz etmemek mümkün mü? Van Gogh’un ressam Paul Gaugin’e duyduğu minnettarlığı ifade eden, kimilerine göre sarı rengi mutlulukla özdeşleştirerek kimilerine göre ise epilepsi hastalığı nedeniyle kullandığı ilaçların yan etkisi ile sıklıkla dönüp çalıştığı, kendi sembolü haline getirdiği ve farklı kompozisyonlarda yorumladığı çiçektir ayçiçekler.1888 ve 1889 yılları arasında Fransa’nın Arles kentinde, meşhur Sarı Ev’inde yaşadığı dönemde en çok ayçiçeklerini çizdi. Zamanında uğruna kulağından parça kestiği dostu Paul Gauguin’in 8 ay sonra ziyaretine geleceğini öğrenen Van Gogh, Gauguin’in kalacağı odayı sarıya boyar ve onun için bu ayçiçeği tablolarını yapar. Parlak sarı açan ayçiçekleri Van Gogh’un tablolarında vazolar içindedir.

12 ESERDEN OLUŞUYOR

12 eserden oluşan Sunflowers Serisi, kardeşi Theo’ya gönderilmiş mektuplarda ‘güneşin çevresindeki aydınlık halkası’ na benzetiliyor…Hani, senin dükkânın bitişiğindeki lokantada çok güzel süs çiçekleri vardı ya, orada, pencerenin içinde duran ayçiçeği hep aklımda. Bu fikri gerçekleştirirsem on iki ayrı tablo olacak; hepsi birden, sarı ve mavi üstüne bir senfoni oluşturacaklar.
Serinin en mühimi, 15 ayçiçekli vazo resmi; yani ‘Vase with Fireen Sunflowers’
(1888 tarihli 93cm x73cm ölçülerinde yağlı boya) modern bir sanatçının işine ödenmiş en yüksek meblağa olarak tarihe geçerek, 1987 yılında Londra’da Sotheby’s müzayedesinde 39,9 milyon dolara satılarak bir rekor kırmıştı.

 GÜNEBAKAN (AYÇİÇEĞİ) NEDEN GÜNEŞİ TAKİP EDER? 

Bitkinin çiçek kısımları gün içinde güneşin konumunu takip ederek doğudan batıya doğru hareket eder. Geceleri ise tersi yönde hareket ederek sabahki konumlarına geri dönerler. Bu günlük hareket, gelişme dönemindeki günebakan tomurcuklarında görülür ve çiçekler gelişimlerini tamamladığında durur. Olgunlaşmış günebakanlar sürekli olarak doğuya doğru yönelir.  
Günebakan çiçeğinin güneşe yönelmesinde, bitkinin güneşe bakmayan yüzünde biriken bitkinin büyüme şekli, miktarı ve yönüyle ilgili düzenlemelerde görev alan oksin hormonunun etkisi vardır. Oksin hormonu bitkinin ışık almayan kısmında daha fazla birikir, bu nedenle bitkinin ışık almayan kısmı daha hızlı büyür ve bitkinin ışık alan kısma doğru eğilmesine neden olur.  
Helianthus türü bir çiçek olan günebakan, bu özelliğinden dolayı Yunan mitolojisindeki güneş tanrısı Helios ile ilişkilendirilir. Yunan mitolojisinde kul köle olmayı temsil eden günebakan; Çinlilerde ise ölümsüzlük sembolüdür. Bizde Can Yücel bir şiirinde ayçiçeğinden bahseder;

Ben de dedim ki bazıları
Ayçiçeği diyorlar günebakana
Bazısı da günebakan diyor ayçiçeğine
Ben günebakanı yeğliyorum
Belki de güne yöneldiğim için yine
Ama siz de bilirsiniz ki
Gün aydındır gece de gece
Ama ne zaman diyeceğiz birbirimize günaydın?

AYÇİÇEK EKONOMİSİ

Türkiye`de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli artış gözlenmektedir. Ancak artan nüfus ve buna bağlı olarak kişi başına tüketimin artması sebebiyle yağ üretimi tüketimi karşılayamamakta, giderek artan yağ açığı ithalat yoluyla giderilmektedir.
Yağ bitkileri üretimiyle ilgili istikrarlı bir planlamanın olmaması, mevcut üretim potansiyelinden yeterince yararlanılmamasına, bitkisel yağ açığının artmasına ve sanayinin dışarıya bağımlılığının artmasına yol açmaktadır. Son 10 yıl ortalamasında Türkiye’nin bitkisel yağ ihtiyacının yaklaşık yüzde 70’inin ithal tohum ve ithal ham yağdan karşılanmıştır. Bu nedenle Yudum’un Yerli Ayçiçeği Tohumu Geliştirme ve Çiftçi Destekleme Projesi  yerli üreticiyi desteklediği için ayrıca çok önemlidir.
Ayçiçeği, yağlı tohumlu bitkiler içinde ekim alanı ve üretim miktarı bakımından birinci sırada yer almakta olup, içerdiği yüksek orandaki (%22- 50) yağ miktarı nedeniyle, bitkisel ham yağ üretimi bakımından önemli bir yağ bitkisidir. Bitkisel yağ üretimimizin %46’sı ayçiçeğinden karşılanmaktadır.

AYÇİÇEK YAĞI SAĞLIKLIDIR

Ayçiçeği yağı, içerdiği doymamış yağ asitleri oranının yüksek (%69) olması nedeniyle, beslenme değeri en yüksek olan bitkisel yağlardan birisidir. Yağı açık renkte olup hoş bir kokusu vardır. %40-45 oranında elde edilen küspesi %30-40 oranında protein içermekte olup, değerli bir yem olarak hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Ayçiçeği yağ, sabun ve boya sanayinde değerlendirilmekte, sapları da yakacak olarak kullanılmaktadır.
Ayçiçeği tanesi kavrularak çerez olarak insanlar tarafından zevkle yenilmektedir. Ayçiçeği ayçiçeği üretiminin %2,6’sı çerezliktir. Ayçiçeği sağlıklı beslenme açısından da önemli bir bitkidir. Ayçiçeği çekirdeği demir bakımından fındıktan düşük, kuru üzüm ve fıstıktan zengindir. Potasyum ve vitamin E bakımından da zengin olan ayçiçeği çekirdeği önemli bir linoleik asit kaynağıdır. Linoleik asit bakımından zengin olan yiyecekler kandaki kolesterol seviyesinin düşmesine yardımcı olmaktadır

ÇAPA BİTKİSİDİR

Ayçiçeği; soya ve mısır gibi bitkilerle karışık olarak ekilmek suretiyle yeşil yem veya silaj yapılarak hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Ayçiçeği bir çapa bitkisidir. Kendisinden sonra ekilen bitkilere temiz ve havalanmış bir toprak bırakmaktadır. Bu nedenle, iyi bir ekim nöbeti bitkisidir
Dünya ayçiçeği üretiminde başlıca ülkeler; Rusya, Ukranya, Hindistan, Çin, Arjantin, ABD, Fransa ve Türkiye’dir.
Ayçiçeği tarımı dünyada en fazla Ukrayna, Rusya, AB-28 ve Arjantin’de yapılmakta olup bu ülkeler dünya üretiminin yaklaşık % 75’ini teşkil etmektedir.