Kalemi tutan el

Kuran-ı Kerim, pek çok ayette kendinden “kitap” olarak söz eder. Ayrıca Tevrat, İncil ve diğer peygamberlere gönderilen kutsal metinler de “kitap”tır. “Oku” kelimesiyle başlayan “kitap”, İslam medeniyetinin temelinde yer alır. Dolayısıyla kitaba ve yazıya saygı esastır. Önce Hz. Peygamber’in gönlüne ve zihnine işlenen; ardından ezberlenip yazıya geçirilen Kuran, hem okuma-yazmanın gelişimine doğrudan etki etmiştir, hem de yazı sanatı ve kitap kültürüne.

İNSANLAR YAZA YAZA

Kuran’ın ve İslam’ın doğru şekilde aktarılması ihtiyacı, yazı faaliyetlerinin gelişiminde önemli rol oynadı. Hukuk (fıkıh), hadis, kelam/felsefe, tarih gibi kollara ayrılan bilimler için yazı ve kitap temel bir ihtiyaçtı. Tabii ki astronomiden tıbba, kimyadan coğrafyaya kadar uzanan diğer tüm bilim dallarıyla birlikte... Bunlara yazının gündelik hayattaki kullanımlarını da eklemek gerek. Sonuçta Atlantik Okyanusu’ndan Çin’e uzanan İslam coğrafyasında, devlet idaresi ve ticaret için, kayıt tutma ve yazılı haberleşme kaçınılmazdı.

GÖZLERİN GIDASI

Yazı, zamanla bir görsel sanata da dönüştü. Hat, yani güzel yazı, İslam medeniyetinde engin bir kültürdür. Düz yazıdan resme uzanan; malzemesine, zamana ve ustasına göre değişen çok farklı türleri vardır. Üstelik hat, sadece “kâğıt üstünde” kalmamış, mimarinin en temel unsurlarından biri olmuştur. Hatta, taş oymacılığı ile üç boyutlu bir hale dönüşmüştür. Cami kubbelerinden saray kapılarına, hatta mezar taşlarına kadar hemen her mekânda hat sanatı örneklerine rastlamak mümkündür. Bakır işlemeden çiniye kadar pek çok el sanatı, güzel yazıyla zenginleşmiştir. Ayrıca tezhip (süsleme) ve ebru, kitap kültürünün ayrılmaz parçası olarak hat sanatıyla birlikte gelişmiştir.

*

Ramazanda sesiyle ruhumuzu doyuran ney gibi, geleneksel kalem de sazdan kesilerek imal edilirdi. Zaten “kalem” kelimesinin kökeni, sulak yerde yetişen kamıştan gelir. Bu kamışın ucu kesilerek, yani “açılarak” bir yazı aracına dönüşür. İslam kültüründe kaleme öyle değer verilirdi ki, küçülüp de kullanılamaz hale gelen kalemler çöpe atılmaz, toprağa gömülürdü. Elbette bu özenin ardında manevi bir anlam yatar...

İLK KALEM

Rivayete göre 16. yüzyılın büyük hattatı Şeyh Hamdullah, başarı sırrını soranlara şöyle demiş: “Gözlerimi ustamın eline ve kalemine, kulağımı diline; gönlümü yazıya verdim; elimle kalemi de gereğine bağladım.” Onun “gereğine bağladım” dediği elbette kalemin asıl sahibi gördüğü Yaradan’dı. Allah, Hz. Peygamber’in ifadesiyle “önce kalemi yaratmış ve ona yaz” demiştir. “Kaleme ve yazdıklarına ant olsun” diyen Kuran’da, kâinatın tüm bilgilerinin yazılı olduğu bir “levh-i mahfuz”dan bahsedilir. İlahi bilginin sınırsızlığı, şu benzetmeyle anlatılır: “Şayet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz katılarak (mürekkep olsa) yine Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez (Lokman, 27)”.

*

İşte insan, içinde bulunduğumuz sonsuz bilgi deryasında, sazdan yapılma kalemiyle suyun üzerinde ilerleyen bir yolcudur. “Eli kalem tutan” kişi, kâinatın bilgisini kâğıda döker. Keşfettiği bilgilerle daha iyiyi arar, yeni ufuklara açılır. Hem bilim hem de sanat yolculuğunda ilerlemenin en önemli unsurlarından biri de şüphesiz, sabırla çalışmaktır. Çünkü sabırla yazan kadın-erkek hattat, giderek derinleşir; aldığı ilhamla gönlündeki kitabın sayfalarına erişir. Yani, olgunlaşıp tam manasıyla okur-yazar olur. Yazmak ve yaşamak bir bütündür artık. Ne mutlu, her anlamıyla okuyup yazanlara...

RAMAZANDA YAZMAK

Tüm sanat dallarının doruğu olan ramazanın yazı sanatlarına da yansıdığı muhakkaktır. Örneğin kimi hat ustaları, ramazanın her günü için bir eser meydana getirirlerdi. İftar davetlerinde misafirlere verilen hediyeler arasında hat sanatı örnekleri olduğunu biliyoruz. Ayetler, hadisler, Hz. Peygamber’in fiziki özelliklerini anlatan Hilye-i Şerifler... Bunlar hat sanatının duvara asılacak, kıymetli sanat eserleriydi. Ayrıca pek çok kitabın el yazısıyla çoğaltılmasının (istinsah) ramazanın ilk günlerinde tamamlanıyor olması, “ramazana yetiştirme” isteğini düşündürür. Ramazanda meydanlarda kurulan tezgahlarda kitap satışı da yapılırdı. Elbette yeni alınan veya hediye edilen Kuran’ın en fazla okunduğu ay da ramazandı.

BİR AYET

O, kalemle yazmayı öğretendir. (Alak, 4)

BİR HADİS

Yaratıp düzenleyenlerin en güzeli olan Allah’ın kudret ve sanatı pek yücedir. (Müslim, Müsâfirîn, 201-202)

ESMA-İ HÜSNA

El-Musavvir: Her şeye biçim ve özellik veren, suretleri yaratan.