Montrö Sözleşmesi

Bazıları ABD’nin Sözleşme’de öngörülen tonajın üstünde gemileri Karadeniz’e soktuğunu ileri sürdüler.

Montrö Sözleşmesi’ni değerlendirirken bunun çok aleyhimize olan Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin yerine geçtiğini anımsamamız gerekir. Lozan Sözleşmesi Boğazları uluslararası bir yönetime tabi tutmuş, Çanakkale ve İstanbul boğazlarının sahilleri ile Marmara adalarını ve Çanakkale Boğazı’nın girişine yakın Ege adalarını silahsızlandırmış, barış zamanında bütün savaş gemileri için serbest geçiş kuralını kabul etmişti. Montrö Sözleşmesi’nde bu düzenlemeler lağvedilmiş ve Türkiye Boğazlar bölgesinde kuvvet bulundurmak hakkına kavuşmuştur. İkinci Dünya Savaşı’nı takiben Moskova’nın boğazlar bölgesinde güvenliğin Türkiye ve Rusya tarafından ortaklaşa sağlanmasını talep etmekte gecikmediğini de hatırlamalıyız.

* * *

Sözleşme, boğazlardan geçişte sahildar olmayan devletlere birçok kısıtlamalar getirdiği için aslında Rusya’nın lehinedir. Bu devletler barış zamanında en az sekiz gün önce Karadeniz’e gönderecekleri gemilerin sayısını, tipini ve geçiş tarihini Türk yetkili makamlarına bildirmekle yükümlüdürler. Ancak insancıl maksatlarla acilen yardım gönderilmesi gerektiğinde bu yöntem basitleştirilebilir ve önceden başvuru talep edilmeyebilir. Bu şekilde geçecek gemilerin toplam tonajı 8.000 tonu aşamaz.

Boğazlardan aynı anda transit halindeki gemilerin sayısı dokuzu ve tonajı 15.000 tonu geçemez. Sahildar olmayan devletlerin kümülatif olarak Karadeniz’de bulundurabilecekleri gemilerin azami tonajı 30.000 tondur. Tek bir devlet için bu tonaj 20.000 tonla sınırlıdır. Bununla beraber, Karadeniz’deki en güçlü donanmanın tonajı Sözleşme imzalandığı tarihteki en güçlü donanmanın tonajını 10.000 ton aşarsa, 30.000 tonluk limit 45.000 tona kadar çıkılabilir. Demek oluyor ki bugünkü koşullarda limit fiilen 45.000 tondur. Karadeniz’de konaklama süresi de 21 gündür.

* * *

Karadeniz’e sahildar ülkelerin barış zamanındaki hakları çok daha geniştir. Sözleşmede tarif edilen gemiler kategorisine dahil olan ve 15.000 tonu aşan su üstü gemilerini teker teker seyretmek şartı ile boğazlardan geçirebilirler. Karadeniz dışında inşa ettikleri veya satın aldıkları denizaltıları, ayrıca Karadeniz dışındaki tersanelerde tamir ettirdikleri denizaltıları da, teker teker, su üstünde ve gündüz seyretmek koşulu ile geçirebilirler. Montrö Sözleşmesi’ne göre savaş halinde, Türkiye tarafsız ise muharip devletlerin gemileri boğazlardan geçemez. Türkiye muharip ise, boğazlardan savaş gemilerinin geçişini istediği gibi düzenlemek hakkına sahiptir. Soğuk savaş zamanında bu hüküm tabii NATO’nun işine geliyordu.

Sözleşmenin uygulanmasında Türkiye’nin her zaman büyük titizlikle hareket ettiğini de belirtmek lazım. İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru, müttefiklerin bazı Alman savaş gemilerinin ticari gemiler kisvesi altında geçtiği iddia etmeleri ihtilafa yol açmıştı. Soğuk savaş zamanında ise ne Sovyetler’den ve ne de NATO müttefiklerinden ciddi bir şikáyet gelmedi. Türkiye’nin taraf olmadığı, fakat yürürlükte bulunan Montego Bay Sözleşmesi de boğazlar rejiminin Montrö Sözleşmesi’ne tabi olmaya devam etmesini hükme bağladı.

* * *

Şimdi, ABD’nin Karadeniz’de daha geniş hareket serbestisi elde etmek için Montrö Sözleşmesi’nde değişiklik yapılması amacı ile Türkiye nezdinde girişimde bulunacağı rivayetleri dolaşıyormuş. ABD’nin yeniden Türkiye ile ilişkileri gerecek ve üstelik Türkiye ile Rusya’yı aynı safta birleştirecek bir teşebbüs öngörmesi akla pek yakın gelmiyor. Ama ABD bu. Her an şaşırtabilir!