Banknot kupürleri ve enflasyon

Banknotların kupür büyüklükleri ülkeden ülkeye değişebilir. Ama, banknotların kupür yelpazesi genelde ekonomideki ortalama fiyat düzeyinin bir sonucudur. Yine, ekonomideki ortalama fiyat düzeyine bağlı olarak kupür yelpazesindeki bir ya da iki banknot kupürü en fazla kullanılan kupür olur.

Piyasadaki banknot kupürlerinin dağılımına karar veren merkez bankaları değil, piyasadır. Kullanıma göre, bankalar merkez bankasından belli kupürleri belli sayılarda talep ederler. Merkez bankaları, piyasanın istediği kupürleri verir.

Merkez bankaları hangi kupürde banknot basacağına karar verir. Ama, piyasada hangi kupürden ne kadar banknot olacağına piyasa karar verir. Bu açıklamalardan, merkez bankalarının aslında emisyon üzerinde çok fazla bir kontrolü olmadığı da anlaşılmaktadır.

ABD

Amerika Birleşik Devletleri’nde en küçük dolar kupürü 1 dolardır. En büyük kupür ise 10 bin dolardır. Arada, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 ve 5000 dolarlık kupürler vardır. Piyasa 500, 1000, 5000 ve 10000 dolarlık kupürlere rağbet etmez. Toplam emisyon içinde bu kupürlerin payı sıfıra çok yakındır. Ama, 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık kupürler emisyon içindeki en popüler kupürlerdir.

100 dolarlık banknot da Amerika’dan çok Amerika dışında dolaşmaktadır. Bir tahmine göre, Amerika dışında 300 milyar dolarlık banknot dolaşmaktadır. Toplam emisyonun 700 milyar dolar olduğu düşünülürse, dolar emisyonunun neredeyse yarısının Amerika dışında olduğu daha iyi anlaşılacaktır.

Grafikte, 1989 ve 2003 yıllarında, Amerikan dolar banknotları kupürlerinin sayısal dağılımının toplam içindeki payları verilmektedir. En küçük kupür ve 100 dolar dışarıda bırakılırsa, dolar kupürlerinin dağılımı çan eğrisi biçimindedir. Beklenen de bu şekilde bir dağılımdır. Bir paranın kupür yelpazesine karar verilirken kupür dağılımının bir çan eğrisi olacak şekilde oluşması hedeflenir.

1989’dan 2003 yılına gelirken Amerika’da doların kupür çan eğrisi biraz bozulmuştur. Yani, küçük kupürlerin payı düşerken büyük kupürlerin payı artmıştır. 100 dolarlık banknotların payındaki artış daha çok Amerika dışındaki dolar miktarının artmasından (Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla) kaynaklandığı düşünülebilir. Kısacası, yıllık bazda küçük oranlarda da olsa, Amerikan ekonomisindeki on dört yıldaki ortalama fiyat artışları, dolar banknotlarının kupür dağılımını büyük kupürlere doğru kaydırmıştır. Yine de, 20 dolarlık banknot en çok tedavül eden banknot unvanını korumuştur.

TÜRKİYE

Türkiye’de ise komik bir durum ortaya çıkmaktadır. Enflasyon yüksek oranlarda gerçekleştiği halde, siyasi otorite Merkez Bankası’nın büyük kupürleri piyasaya çıkarmasını hiçbir zaman hoş karşılamamıştır. Hatta, kupürlerin büyümesinin enflasyonu azdırdığı yönünde teoriler dahi üretilmiştir. Sonuçta, Türkiye’de TL banknotlarının kupür dağılımı bir çan eğrisi şeklinde değil, tam tersi bir şekil almıştır. En küçük ve en büyük kupürler piyasada en fazla dolaşan kupürler olmuşlardır.

Yeni Türk Lirası’na geçmeden önce, 31 Aralık 2003 tarihindeki kupür dağılımı bunu çok iyi göstermektedir.

Yeni Türk Lirası banknotlarda 50 ve 100 YTL’lik kupürlerin olması, bu açıdan çok doğru bir karar olmuştur. Hatta, kupür yelpazesine 500 ve 1000 YTL’lik kupürlerin dahi eklenmesi olabilirdi. YTL kupür dağılımını biraz zaman geçtikten sonra sizlerle de paylaşacağım. En azından kısa dönemde, YTL’nin kupür dağılımı da çan eğrisi şeklinde olacaktır.