Doğan Aksan’dan ‘halk etimolojisi’

Peki ‘demirhindi şerbeti’ ile demir ve hindinin ne ilgisi olduğunu ya da Unkapanı semtinin adında geçen ‘kapan’ın ne anlama geldiğini merak ettiniz mi? Aksaray, Çankırı, Tahtakale, Tekirdağ, Ilgın gibi yer adları nasıl değişimlere uğrayarak bugünkü halleriyle karşımıza çıktı? Türkçe’de ‘gökkuşağı’ anlamında kullanılan ‘eleğimsağma’ gerçekten Arapça ‘alaimüssema’ sözünün halk diline uyarlanmış hali mi?

Dilbilimci Prof. Dr. Doğan Aksan, 1964 yılında savunduğu doçentlik tezinde bu ve benzeri soruları yanıtlıyor. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak görev yapan Prof. Dr. Aksan, Türk Dil Kurumu’nda uzun yıllar Dilbilim ve Dilbilgisi Kolu Başkanlığı yapmış; Türkçe’nin anlambilimi ve halk etimolojisi alanında önemli katkılarda bulunmuştu. Türk şiirinin dil yapısını incelediği Şiir Dili ve Türk Şiir Dili (1993), Halk Şiirimizin Gücü (1999), Nazım Hikmet Şiirinin Gücü (2009) gibi eserleriyle de tanınan Aksan, halk etimolojisi yoluyla oluşmuş Türkçe kelime ve yer adlarını araştırdığı bu çalışmayı tamamlayarak, 12 Mayıs 2010’da aramızdan ayrılmadan önce birçok alanda değerli eserler bırakmıştı. Ancak halk etimolojisini ele aldığı bu tez çalışması, birkaç makale dışında daktilo metin olarak kalmıştı.

Bu çalışmanın gün yüzüne çıkması için Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Aksan ailesinin onayını alarak kitabın yayımlanması sürecini üstlendi. ‘Genel Dilbilimi Yönünden Halk Etimolojisi ve Türkçedeki Örnekleri’ adlı kitabın yayımı sırasında Prof. Dr. Aksan’ın diline ve üslubuna sadık kalındı. Arap alfabesiyle yazılan kelimeler özgün halleriyle sunulurken yanlarına okunuşları ve anlamları eklendi. Kitabın dizgi ve tasarımı Ecem Polat tarafından hazırlandı. Böylece 1964 yılında yazılmış bu eser, 60 yıl sonra ilgililerle buluşturuldu. Ayrıca bir zamanlar doçentlik sürecinde zorunlu olan sözlü sınav ve deneme dersine dair titiz bir akademik çalışmanın somut bir örneğini de ortaya koyuyor.

Bu kitapta, Türkçe’ye halk etimolojisi yoluyla kazandırılmış kelime ve yer adları inceleniyor. Aksan, Ağlasun, Ankara, Çankırı, Gelendost, Ilgın, Kartal, Ulubat gibi yer adlarının Türkçeleşme sürecini; demirhindi, ortanca gibi bitki adlarının ve akıl kârı, hile hurda, senet sepet gibi deyimlerin geçirdiği değişimleri anlatıyor. Pek çok kişinin Arapça ‘alaimüssema’dan geldiğini dillendirdiği, sözlüklerimizde de Arapça kökenli olarak etiketlenen ‘gökkuşağı’ anlamındaki ‘eleğimsağma’ sözünün Türkçe olduğunu, Arapça’da ‘alaimüssema’ diye bir sözün hiçbir zaman var olmadığını bilimsel kanıtlarıyla ortaya koyuyor Prof. Dr. Aksan... Halk ağzındaki Türkçe kökenli bu sözün Arapça veya Farsça hayranlarınca dilimizin unsurlarını bu dillerle açıklama çabasının sonucunda ortaya çıkarıldığını açıklıyor.

Türkçe’nin söz yapım yollarından biri olan halk etimolojisine dair zengin örnekler sunan Prof. Dr. Aksan’ın ‘Genel Dilbilimi Yönünden Halk Etimolojisi ve Türkçedeki Örnekleri’ adlı eseri Erkmen Yayımcılık tarafından basıldı ve Kitapyurdu’ndan temin edilebilir.