‘Şempanzelerde sanat ve estetik duygular var’

Şempanzeler de beden dili açısından insan özellikleri taşıyor. Mutlu olduğumuz zaman gülümseriz. Ancak pek çok insan sinirli bir şekilde gülümser. Ve şempanzelerin korku tepkileri de buna benzer. Bu çok net bir benzerliktir.

Jane Goodall 45 yıl önce Tanzanya’nın Gombe ormanlarında şempanzeleri incelemeye başladı. Goodall’ın gözlemleri primat araştırmalarında yepyeni bir sayfa açarken, şempanzelerin alet yaptığı ve kullandığı konusu kesinleşti. Daha sonra şempanzelerin gelişmiş bir beyne ve karmaşık duygulara sahip olduğunu, yavrularına kültürlerini aktardıklarını ortaya çıkarttı.

Bugün 70 yaşına yaklaşan bilim kadını, yılın yaklaşık 300 gününü yabanıl doğanın korunmasına, bilimsel araştırmalara ve Jane Goodall Enstitüsü’nün faaliyetlerini sürdürebilmesi için fon arayışlarına ayırıyor. 12 Haziranda ‘Büyük Maymunların Durumu’ isimli dokümanter filmi ‘Animal Planet’ kanalında yayınlanacak. Aşağıda, Discover Dergisi’nden Jocelyn Selim’in Jane Goodall ile yaptığı söyleşi yer alıyor.

Şempanzelerde sizi çeken ne oldu?

- Şempanzeler, insanlar ve hayvanlar arasındaki çizgiyi yumuşattı. Bu çizgi netliğini yitirince kişiliği, aklı, hepsinden öte duyguları olan tek yaratığın insan olmadığını anlıyorsunuz. O zaman yalnızca şempanzelere değil, diğer hayvanlara duyduğunuz saygı da artıyor. Artık biliyoruz ki bizler hayvanlar aleminin bir parçasıyız; onlardan kopuk değiliz. Bunu bilmek beni heyecanlandırıyor.

Nasıl yani?

- Bir an için kendiniz o hayvanların yerine koyun. Onların neler yaşadığını hayal edin. Örneğin karanlıkta uçan bir yarasa veya okyanusun derinliklerinde yüzen bir balina olduğunuzu düşünün. Eğer o hayvanların deneyimlerine sahip olsaydık, yaşantımız ne kadar zenginleşirdi. İşte zaten bilimin de yapmak istediği bu.

Başlangıçta şempanzelere dokunuyordum Ğbu belki de yanlıştı. Diğer taraftan bu o kadar büyülü bir deneyimdi ki onlara yaklaşmaktan kendimi alamıyordum. Ancak baştan beri bir gözlemci olmayı kafama koymuştum. Bu büyülü dünyanın bir parçası olmaktansa, bir camın arkasında oturup izlemek bana daha akılcı geldi. Hiçbir zaman şempanzelerin davranışlarını taklit etmeye yeltenmedim.

Kadın araştırmacıların üstünlüğü nedir?

- Bir kere insanlarda anneler başarılı olmak için sabırlı olmaları gerektiğini bilir. İkincisi, konuşamayan küçük yaratıkların gereksinimlerini ve arzularını anlamak için kadınların bir şekilde programlanmış olabileceğini düşünüyorum. Kadınlar bu gereksinimlerin ne olduğunu anlamak için bir takım yollar geliştiriyor olabilir. Üçüncü olarak, kadınlar geleneksel olarak ailede barışı sağlamakla yükümlüdür. Bütün bunlar için de bol miktarda sabır ve söze dayanmayan işaretlerden anlam çıkartma yeteneği gerekir. Böylece çok karmaşık sosyal davranışları anlama yeteneği ortaya çıkar.

Şempanze kültüründe bilinmedik ne kaldı?

- Şempanzelerin aslında estetik duyuları çok gelişmiştir. Hayvanat bahçelerinde yaşayanların bazıları boyamaya ve çizim yapmaya çok meraklıdır. Ayrıca resimde dengeye önem verirler. Örneğin şuraya bir işaret koyarlarsa, bunu dengelemek için buraya da işaret koyarlar. Son yapılan bir çalışmaya göre bu hayvanlar temsili resim yapma becerisine de sahipler.

Şimdilerde hangi konuda araştırma yapmak istersiniz?

- Bu çılgın yola sapmadan önce anne çocuk arasındaki ilişkiyi incelemek isterdim. Annenin kişiliği, çocuğun gelişimi, annenin nasıl davrandığı, çocuğun yetişkin olduğunda nasıl davrandığı gibi konular ilgimi çekiyor. Bu konuda da ayrıntılar çok önemli.

Sürekli olarak ‘doğa mı çevre mi’ konusu tartışılır. Primatlarda da bu tür tartışmalar geçerli mi?

- Araştırmalarımı sürdürdüğüm Gombe’deki şempanzeler arasında bile iyi anneler, kötü anneler vardı. İyi annelerin yetiştirdiği yavrular büyüyünce kendileri iyi bir anne oluyor ve grubun içinde iyi bir mevkiye sahip erkekler ile evleniyorlardı. Oysa kötü annelerin yetiştirdiği yavrular büyüyünce diğerleriyle sağlıklı ilişki kuramıyor ve başarılı olamıyorlardı. Gombe’de incelediğim ilk yetim şempanze üçbuçuk yaşında annesini yitirmişti. Annesi öldüğünde huyu tümüyle değişti. Diğerleriyle ilişki kurmayı reddediyor, yanına kimseyi yaklaştırmıyordu. Sanki ‘Benden uzak durun’ der gibiydi. Zaten kısa bir süre sonra da öldü. Bu beni çok etkiledi.

Êİnsanlarda şempanzelerin de insan özellikleri taşıdığına ilişkin bir kanı var. Bu aksi yönde de geçerli mi?

- Hem de nasıl. Bu vücut dilidir. Mutlu olduğumuz zaman gülümseriz. Ancak sinirli olduğumuz zaman da gülümseriz. Pek çok insan sinirli bir şekilde gülümser. Bunu ne zaman görsem aklıma şempanzelerin korku tepkileri gelir. Bu çok net bir benzerliktir.

ÊŞempanzeler oldukça saldırgan hayvanlardır. Genellikle bölgelerini korumak için savaşırlar. Savaşların insanlara uzanan bir primat özelliği olduğunu düşünüyor musunuz?

Hayır. Bana kalırsa gerçekte ne olduğumuz ile ne olmamız gerektiği arasında bir kopukluk vardır. Oysa bu kopukluk primatlarda farklıdır. Kuşkusuz şempanzeler bencildir. Bazı yönleri çok karanlıktır. Vahşi yönleri vardır; bazen çok acımasız olabilirler. Ancak saygın yönleri de vardır. Özveride bulunurlar, merhametlidirler vs.. Yani bizim gibi. Ancak bizde olduğu gibi kontrol mekanizmaları yoktur. Pek çok insan çirkin yanlarını bilerek, isteyerek bastırır. Eğer bizler bu yönlerimizi baskılamamış olsaydık çevremiz kan gölüne dönerdi.

ÊAncak şempanzeler de kendi arasında çeteler oluşturmuyorlar mı?

- Evet, şempanzeler de kendi aralarında çeteler kurarlar. Ama burada amaç evrimseldir; yavruları için kısıtlı kaynaklardan pay kapmaya uğraşırlar. Anladığım kadarıyla şempanzeler arasındaki anlaşmazlıklar ve çatışmalar bölgeseldir. Ancak bizi insan yapan özelliklerin başında soru sorabilme yeteneğimiz gelir. Bu da lisan ile ilgilidir. Şempanzelerde olan ise ahlakın ortaya çıktığı ilk dönemlere benzer. Gelişmiş bir lisanınız varsa çocuklarınıza şu anda varolmayan şeyleri öğretebilirsiniz. Geçmişi tartışabilirsiniz. Oturup bir fikri tartışabiliriz.

Êİnsanlar ve şempanzeler arasındaki ilişkiyi biliyoruz. Peki şempanzeler ve diğer primatlar arasında nasıl bir ilişki vardır? Örneğin babunlar?

- Bu, insanlar dışında gördüğüm en etkileyici ilşkidir. Spektrumun bir ucunda oyun oynarlar, özellikle genç olanlar. Hatta oyun için tercih ettikleri eşleri vardır. Birbirlerinin acil yardım çağrılarını anlarlar, jestlerinden anlam çıkartırlar. Spektrumun diğer ucunda erkek şempanzeler yiyecek için babunlarla çatışırlar. Hatta bebek babunları yerler.

ÊKendilerine benzemeyen hayvanlarla oynarlar mı?

Evet. Kısa bir süre için daha küçük hayvanları taşırlar. Ancak kaza ile olsa bile sonunda bunların ölümüne yol açabiliyorlar.

ÊDemek ki başka hayvanlardan dostlar edinemiyorlar?

Hayvanat bahçelerinde eğer koşullar elveriyorsa köpeklerle inanılmaz dostluklar kuruyorlar. Tanıdığım birinin evcil bir şempanzesi ve küçük bir köpeği (Jack Russel türü) var. Şempanze 7 yaşında, erkek ve oldukça güçlü. Küçük köpeği bir bacağından tutup döndürdüğü zaman bu oyunun tatsız biteceğinden hep korkarım. Ama küçük köpek ne yapıyor dersiniz? Oyunu biraz daha sürdürmek için maymunun üzerine atlıyor. Bu ikisine bakıp insanlarla köpekler arasındaki ilişkinin nasıl evrimleştiğini anlayabiliriz. Keşke birisi bu ilişkiyi incelese.