Yapay zekânın ‘sır’ları

Dino Buzzati dendiğinde akla gelen ilk yapıt şüphesiz modern dünya edebiyatının da en önemli örnekleri arasında gösterilen ‘Tatar Çölü’dür ancak pek çok kimse ünlü yazarın yaşamını deyim yerindeyse yazıya vakfettiğini, ardında onlarca eser bıraktığını bilmez. İtalyan edebiyatçının adı ile birlikte söylenen, bir anlamda soyadı haline gelen büyük bir romandır ‘Tatar Çölü’, evet. Fakat Buzzati gazete yazılarından şiire, denemeden hikâyeye, romandan eleştiriye dek uzanan çok geniş bir çerçevede, pek çok türde kalem oynatmıştır. Sadece ‘Tatar Çölü’ ile onu anmak, ardında bıraktığı koca külliyata haksızlık sayılır. Üstelik hiç de yabana atılacak türden değildir kaleminden çıkanlar. Edebi anlamda pek çok yeniliğin de taşıyıcısı olmuşlardır. Yakın zaman önce okur karşısına çıkan ‘Büyük Portre Büyük Sır’, örnekse. Esma Fethiye Güçlü’nün İtalyanca aslından yaptığı çeviriyle okur karşısına çıkan roman, İtalyan edebiyatının bilimkurgu türündeki ilk örneği kabul ediliyor. Üstelik Buzzati bu romanında, bugün de hakkında çok konuştuğumuz bir mesele temelinde yükseltiyor hikâyesini: Yapay zekâ.

İlkin 1960 yılında yayımlanır ‘Büyük Portre Büyük Sır’. Dünya edebiyatında bugün ‘yapay zekâ’ olarak adlandırdığımız kavram benzeri pek örnek yokken Buzzati’nin, “eli, ayağı olmayan” hatta konuşamayan ama bir şekilde “insan gibi düşünüp tepkiler verebilecek” bir makinenin tahayyülünü ortaya atması bile başlı başına mesele olarak ele alınmalı. Roman belki hikâyeye söz konusu olan makinenin yaptıkları, bugünkü bakış açısıyla yapabilecekleri üzerine yükselmiyor ama bunun fikir ucu şeklinde dahi bir metinde baş vermesi dikkatlerden kaçmaması gereken bir durum. Buzzati, meselenin daha çok etik yanlarını irdeleyerek böyle bir makinenin tam kapasite çalışması halinde gerçekleşebilecekler üzerine düşündürmeye çalışıyor okuru. Bir anlamda 1960’tan bugüne bir mektup yolluyor romanıyla Buzzati.
Tüm hikâye ise bir üniversitede elektronik profesörü olarak görev yapan Ermanno Ismani’nin İtalyan ordusundan teklif almasıyla başlıyor. Ismani, çok gizli bir teknoloji projesinin geliştirme ekibinde yer almak üzere gizli bir askeri üsse davet edilmektedir. Tüm işini gücünü bir kenara bırakıp eşiyle birlikte belirsiz bir süre için orada kalması istenmektedir. Projenin ne olduğu belli değildir. Belli ise bile bu ‘büyük bir sır’dan ibarettir.

‘Tatar Çölü’nü okuyanlar bilir. Buzzatti’nin ustalığı, gerçek ve düş arasında kendi kaleminden bir perde çekerek her şeyi roman evreni içinde gerçek haline getirebilmesinde saklıdır. ‘Büyük Portre Büyük Sır’da da gerçek ve düş arasına çekilen perde, sırın kendisi oluyor. Romanın sayfaları merakla çevrilirken Ismani ve eşinin projeyi kabul edip gizli bölgeye ulaşmalarıyla Buzzati’nin okuruna düşündürmek istediği meselelerin de kapısı açılıyor. Romanın kahramanı Ismani’nin ise sadece kariyerini değil, hayatını da altüst edecek olayların kilidi açılıyor aynı zamanda.
‘Büyük Portre Büyük Sır’dan bahsedenler, Buzzati edebiyatının tüm unsurlarının metnin içinde dolaştığını belirtiyor. Gerçekten de baktığımızda roman bilimkurgu üzerine yükselse de fantastiğe göz kırpan, kendi içinde sağlam bir gerçekçilik barındıran, soru soran bir metin. Buzzati edebiyatını merak edenler için de önemli bir tanışma kitabı olarak nitelenebilir.
Tüm bunların sonunda romanın iyi bir edisyon süzgeciyle ele alındığını da belirtmek gerek. Kitabın arka sayfalarına yerleştirilmiş Buzzati edebiyatı hakkındaki eleştiri antolojisi, kapsamlı bir değerlendirme yazısı ve eserlerinin tam listesi meraklı okurun dikkatini mutlaka çekecektir. Dahası Buzzati okumalarında yönlendirici bir etkiye sahip olacaktır.

BÜYÜK PORTRE
BÜYÜK SIR
Dino Buzzati
Çeviren: Esma Fethiye Güçlü
Timaş Yayınları
203 sayfa.