Utangaçlık nasıl hastalık oldu?

Utangaçlık bir varlık hali midir, yoksa varlıkta bir bozulma durumunu mu dile getirir? İlki kuşkusuz felsefenin, ikincisi de psikiyatrinin ya da psikanalizin sorun alanıdır. Endişe ya da kaygının ne olduğu konusu, modern dünyanın bir sorunu olagelmiştir. Kaygıların nasıl tanımlanacağı meselesi, bir 20. yüzyıl sorunudur. Biraz öncesinde Sören Kierkegaard, endişe/kaygı kavramına, felsefe içinde unutulmaz bir yer açacaktır. “Endişe, özgürlük baş dönmesidir.” Her özgür kararı, endişe takip eder. Endişe, özgür kararın sonuçlarını üstlenmekle baş başa kalmak demektir. Kierkegaard’ın tanımı, kaygının, insanın süregiden varlık durumundaki değişmeyle ortaya çıktığına işaret eder. Ama utangaçlığın, kaygıya yaklaştırılması, bir kaygı durumu olarak ele alınması yeni bir durum.

Christopher Lane, ‘Utangaçlık - Normal Bir Davranış Tarzı Nasıl Hastalık Haline Geldi’ adlı kitabında, insanın yetişme dönemine ya da içedönük kişilere ilişkin tanımlanan utangaçlığın, bir süredir hastalık olarak görüldüğüne, bir ‘sosyal kaygı’, bir ‘kaçıngan kişilik bozukluğu’ şeklinde değerlendirildiğine dikkat çekiyor. Ona göre, utangaçlığın bir hastalık olarak görülmesi, insanın, 24 saat boyunca ‘moralli’, ‘hazır’ ve ‘modunun yüksel olması’ gerektiği anlayışının yaygınlaşmasıyla bağlantılıdır. Lane, Thomas Jafferson’un, ‘Amerika karakteri’ kavramına da dikkat çekiyor: “Hiçbir şeyde umarsızlık görmemek, kararlılık ve yaratıcılıkla her zorluğun üstesinden gelmek.” Bu tanımda, yani ‘Amerikan karakteri’nde, utangaçlık ve kaygıya yer yoktur. Kaygı, bir Avrupa duygusudur; utangaçlık ise eski ve Doğu toplumlarının bir duygusu. Sözgelimi bizim kültürümüzde de Antik Yunan’da olduğu gibi, ‘özellikle kadınlarda ve genç erkeklerde mahcubiyete değer’ verilir.
Darwin, utangaçlığı, insanın dikkatini kendine yöneltmesiyle, başkalarının hakkımızda vardığı görüşlerin bizde uyandırdığı hisle alakalı görmüş.

Lane’in dikkat çektiği bir durum daha var. Utangaçlık, toplumsallığı hesaba kattığımızda bir sorun olarak görülür. Bu da sağlıkla toplumsallık arasında sıkı bağların olduğu anlamına gelir. Bu doğru mudur; sağlıkla toplumsallık arasında sıkı bağlar söz konusu mudur? Utangaçlığı bir hastalık biçimi olarak kabul edersek, insanın duygu yelpazesinin yitimi anlamına gelmez mi? Bunlar benim değil, Lane’in soruları. Utangaçlığın hastalık olarak görüldüğü yerden bakıldığında, şiir de hastalıklı bir durumla ilgili olarak görülebilir. Nitekim Lane, Dickinson örneğini veriyor: “Kısa bir süre önce, münzevi Emily Dickinson büyük bir acının doğurganlıklarını ustalıkla yazabiliyordu: ‘Büyük kederin ardından, kaskatı bir uyuşukluk çöker bedene/ Sinirler dizilir sıra sıra mezarlar gibi matem içinde’.” Buradan hareketle, tasavvufi, ruhani ya da insanın varlık durumuna odaklanan bir şiir de böyle görülebilir, görülecektir.
Lane’in, ‘Utangaçlık’ kitabı, normal bir davranış tarzı olan utangaçlığın, özellikle ilaç firmaları ve psikiyatri tarafından nasıl bir akıl hastalığına dönüştürülerek bir hastalık biçimi haline getirilişinin tarihini de içeriyor. Böyle bir tarih analizi, bu sürece muhalif bir yaklaşımı da dile getiriyor.
Normal bir duygu biçiminin hastalık olarak görülmesi demek, o duygunun, ilaç alınmadan başka türlü çözülemeyeceğini dile getirmek demektir. Bu durum ise ‘alçakgönüllü mahcubiyetin ve çekingenliğin artık kabul görmediği, başarılı olabilmek için sesimizi çıkarmaktan çekinmememiz, kendimizden emin olmamız’ gerektiği anlamına gelir. Tom Cruise, Demi Moore ve Jack Nicholson’ın oynadığı Rob Reiner’in ‘Birkaç İyi Adam’ (1992) temelde, tam da böyle bir soruna odaklanır. Filmin final cümlesini çavuş Harold şöyle dile getirir: “Kendileri için mücadele edemeyecek kişiler için biz mücadele vermeliydik.”

UTANGAÇLIK-NORMAL BİR
DAVRANIŞ TARZI NASIL
HASTALIK HALİNE GELDİ
Christopher Lane
Çeviren: Gamze Varım
İş Kültür, 2022
312 sayfa.