Theodora: “İktidar, harika bir kefendir”

Şahabeddin Ahmed bin Hacer Heysemî’nin bir sözü var; der ki: “Bir adamın hakkında insanların birbirine aykırı iki zümreye bölünmüş olması, o adamın şeref ve mevkiinin yükseldiğini gösterir.” Haysemi’nin odaklandığı yer, iktidar düzleminde yer almaklıktır. Dolayısıyla onun bu tespiti, iktidar düzleminde yer alan bir kadın için de geçerlidir. Gelmek istediğim yer, Doğu Roma İmparatoriçesi, Theodora (495-548). Theodora söz konusu olduğunda, bu aykırılığın bir tarafında ‘Gizli Tarihi’nin yazarı Prokopios, diğer tarafta ‘Doğu Azizlerinin Yaşamları’nın yazarı Piskopos İoannes yer almaktadır. Prokopios’un kitabı Theodora hakkında, her tarihçinin ayıklamak durumunda kaldığı bir iddialar ağı örer. İtham içeren iddialar ağı, bir örümcek ağına benzer.
Prokopios herhangi bir yazar değil imparatorluğun resmi tarihçisi. Justinyen’in Roma İmparatorluğu’nu yeniden kurmaya yönelik savaşlarını anlattığı sekiz ciltlik ‘Savaşlar’ kitabı ile aynı dönemde yapılan mimari binaları konu edindiği altı ciltlik ‘Binalar’ kitabı adlı temel çalışmalarının olduğu kayıtlarda mevcut. ‘Gizli Tarih’in Grekçe adı ‘Anekdota’, yani ‘yayımlanmayacak şeyler’. İmparatorluktaki “belli kişilerin yaşamı sırasında yaptıkları hakkındaki gerçekleri yazmak mümkün değildir”. Çünkü bu, yazanı casuslukla suçlanmakla yüz yüze bırakabilir. Nitekim Prokopios’un bu notları, yüzyıllar sonra Vatikan Kütüphanesi’nde şans eseri bulunmuş ve ilk defa 1623 yılında yayımlanmış. David Potter, kitabı ‘Theodora’ boyunca, Prokopios’un ‘Gizli Tarih’iyle, satır satır hesaplaşarak ilerliyor.

Theodora, sahne sanatçılığından imparatoriçeliğe yükselen bir karakter. Tabii Prokopios, ‘sahne sanatçısı’ demiyor, ‘fahişe’ diyor. Potter’ın bu eril söylemle ilgili harika bir analizi var: “Kadın oyunculara fahişe denmesi, Roma İmparatorluğu’na hükmedenler de dahil olmak üzere erkeklerin, dikkatleri üzerlerine çeken ve davranışlarıyla erkeklerin tutkularını uyandıran bağımsız kadınlarla ilgili hissettikleri karmaşık duyguların simgesidir.” Bu eril söylem, temelde “erkeklerin bu tür kadınlara düşkünlüğünü” dile getirir.
Potter’ın analizi, kuşkusuz bir tarihyazımcısının analiz biçimi: Anlatılan, tarihin ve gerçekliğin olağan akışına uyuyor mu? Tarihçilerin biyografi yazarlığı yazınsal biyografiden farklıdır. Amaçlarının, bireyi kendi toplumsal ve tarihsel gerçekliği içinde göstermek olduğu söylenebilir. Ama yine de tarihçinin yaklaşımında amaç birey değil, daha çok onu doğuran tarihsel koşullar ile onun içinde yaşadığı dünyayı kavramak.

Theodora, 6’ncı yüzyılın ilk yarısında yaşamış. Onun döneminde Konstantinopolis’e ’Yeni Roma’ deniyor. Ayasofya Kilisesi ile Kutsal Havariler Kilisesi onun döneminde açılıyor. Yani İmparatorluğun yükseliş dönemi... Ama çok ciddi karışıklıkların yaşandığı bir dönem de. Theodora’nın tarihi rolü Nika Ayaklanması sırasında kaçmaya hazırlanan Jüstinyen’e karşı durmasında ortaya çıkıyor: “... hükümdarlık etmiş birinin kaçak konumuna düşmesi mümkün değildir. Ben bu mor giysimden asla ayrılmayacağım. Yüz yüze geldiğim insanlar bana imparatoriçe demeyecekse tek bir gün daha yaşamayayım. Eğer kurtulmak istiyorsanız Efendim, bu hiç sorun değil. Çok paramız var, deniz ayağımızın altında ve işte gemiler. Ama kaçıp güvenliğe kavuşurken ölümü mutlulukla tercih edeceğiniz bir hale düşmeyi isteyip istemediğinizi iyi düşünün. Bana en uygun gelen, şu eski sözdür: ‘İktidar, harika bir kefendir’.” Jüstinyen vazgeçer ve ertesi gün, 30 bin isyancı öldürülecektir.
Bir başka tarihsel olgu ise şu: 6’ncı yüzyıl Hz. Muhammet’in dünyaya geldiği yüzyıldır. Doğu Roma İmparatorluğu’nun yükselişiyle İslamiyet’in doğuşu arasındaki tarihsel bağları anlamak bakımından da önemli bir kitaptır ‘Theodora’.

Theodora
David Potter
Çeviren: U. Deniz Tuna
İş Kültür, 2022
304 sayfa.