Tarihle siyaset iç içe dokunur

Lord Acton, Türkiye’de, genellikle o ünlü sözlerinden biriyle anılır; “Güç yozlaştırır, mutlak güç mutlaka yozlaştırır” sözüyle... Tarihçi olarak değil, bir siyaset teorisyeni olarak anılır; liberal muhafazakâr çevrelerin teorik atası olarak. Ben, Lord Acton’ı bir tarihçi olarak biliyorum; adını ilk defa, bir tarihçiden ‘duydum’. E.H. Carr’ın, benim kuşağım için belirleyici olmuş o muhteşem kitabı ‘Tarih Nedir’de rastlamıştım adına; 1984 veya 1985 yılı olmalı. Uzun bir zaman elimden düşürmediğim bir kitaptı ‘Tarih Nedir’. Ocak 1980 tarihli Birikim Yayınları nüshasını hâlâ korurum. Temel ilkelerimden birini Carr’dan öğrendiğimi söyleyebilirim. Edebiyatçılar genel olarak genelleme yapmaktan veya yapılmasından pek hoşlanmazlar ve korkarlar. Tarihçiler de öyle. Carr, şöyle söylüyordu; genelleme yapmayacaksak olgu ne işe yarar? Hegel’e ve Marx’a duyduğum ilginin kökeninde de Carr’ın ‘Tarih Nedir’i vardı sanırım; Louis Bonaparte’ın ‘On Sekiz Brumaire’i, başucu bitabım olmuşsa, sanırım bunun nedeni ‘Tarih Nedir’ olsa gerek. Hegel’i de, her zaman bir tarih filozofu olarak sevdim; “Geist’ı atın üstünde gördüm” demişti. 19’uncu yüzyıl tarih kıtasının ortaya çıktığı bir yüzyıl olmuşsa bunun etkileyici nedeni Hegel’in bu sözünde gizlidir.

Bu uzun girizgâhı, Lord Acton’ın bugünlerde çevrilmiş olan ‘Tarih Üzerine Bir Ders’ kitabı için yaptım. Lord Acton, bir 19’uncu yüzyıl şahsiyeti; Katolik, liberal; Alman Tarih Okulu’nda yetişmiş Leopold Ranke’nin öğrencisi ve Cambridge Üniversitesi Modern Tarih bölümünün denilebilir ki kurucusu. ‘Tarih Üzerine Bir Ders’ de, Acton’un bu bölüme atandığında 1896 yılında yaptığı bir konuşma metni.
Acton’un entelektüel donanımı, bu konuşma metninin dipnotlarında görülür. Çağının belli başlı bütün tarihçi ve düşünürlerine kendi dillerinde atıf söz konusudur. Bu dipnotlar, referans biçiminde değil, selam şeklindedir. Carr’ın, ‘Tarih Nedir’i, Lord Acton’ın bu konuşma metninde dile getirdiği tarih anlayışına atıfla başlar. Ona göre, Acton’un tarih anlayışı, 1950’li yıllara kadar hâkimiyetini korur; ama ‘Tarih Nedir’i oluşturan konferansları verdiği 1961 yılında da, Acton’ın görüşlerinden vazgeçebilmiş değildir. ‘Tarih Nedir’, Carr’ın, aslında Acton’la, yani İngiliz modern tarih anlayışının bu başlangıç noktasıyla bir tür karşılıklı konuşmasıdır. ‘Tarih Üzerine Bir Ders’, Acton’ın, hem olaylar dizisi olarak tarihe hem de bu olayların kaydedilmesi olarak tarihe ilişkin görüşlerini dile getirir. Ona göre modern tarih, kendi çağından 400 yıl önce Kolomb, Machiavelli, Luther, Erasmus ve Kopernik’le başlar. Ona göre, olaylar dizisi olarak tarih siyasetle iç içe dokunmuştur. Dahası siyaset bilimi, tarihin akışıyla biriken bir bilimdir. Tarih siyasetle olan ilişkisini yitirirse edebiyat durumuna düşer. Bu bağlamda “Napolèon, tarihi figürler içinde en muktedir olanıdır ve hiçbir şey, onun zihninin işleyiş biçimini incelemek kadar heyecan verici olamaz” der Acton. Napolèon, bütün 19’uncu yüzyıl tarih düşünürlerinin etrafında toplandığı bir figürdür. Hegel, “Geist’ı atın üstünde gördüm” derken, Napolèon’u kasteder. Hem edim hem de yazım olarak, ulusal tarih bilinci denilebilir ki Napolèon’un etkisi sonucu ortaya çıkmıştır.

Acton’ın şu görüşleri hâlâ ilginçtir: “Kendi kendini idare etmeye doğru giden bir dünyanın gelişimi içindeyiz.” / “Ahlakilik, değişen bir şey değildir.” / “Liberal Okul, yani liberalizm, devrimi gerçek bir gelişim ve tüm tarihin olgunlaşmış bir meyvesi olarak anlattı ve meşrulaştırdı.”
Bu çok ilginç bir görüştür; bugünkü liberalizm, Acton’a göre ancak ölü bir liberalizm olabilir. Ona göre, modern tarih, bize tarihsel düşünme biçimini hediye etmiştir. Acton, “Tarihçiye bir şahit gibi muamele edilmelidir” diyor.

Tarih Üzerine Bir Ders
Lord Acton
Çeviren: Kerem Başer
VakıfBank Kültür Yayınları, 2020
88 sayfa, 20 TL.