Suat Derviş'in izinde bir kadın...

Menekşe Toprak iki ülkeli, iki şehirli bir yazar. Yaşamı Türkiye ve Almanya, İstanbul ve Berlin arasında geçiyor. Bu yeni bir durum da değil. Biyografisine bakarsanız, “İlk ve ortaöğrenimini Köln’de ve Ankara’da tamamladı. A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun olduktan sonra Ankara ve Berlin’de kısa bir süre bankacı olarak çalıştı. 2002 yılından beri radyo gazeteciliği yapıyor, Berlin ve İstanbul’da yaşıyor” bilgisine ulaşıyorsunuz. Menekşe Toprak’ın yeni romanının iki kadın kahramanının yaşamları da 100 yıl arayla Berlin ve İstanbul’da geçiyor. Büyük ihtimalle yazarın adımladığı sokaklarda dolaşıyor, onunla benzer şeyler yaşayıp hissediyorlar. ‘Dejavu’, bir roman projesi olarak Berlin Kültür Senatörlüğü’nün 2021 edebiyat bursunu kazanmış. Bu bursu da iki ülkeliliğin, iki şehirliliğin olumlu bir sonucu olarak düşünebiliriz.
Kahramanlardan biri, bir kadın akademisyen. Berlin’de yaşama tutunmaya çalışıyor. Tıpkı yazar gibi, kazandığı bir bursla yaşamını sürdürüyor. Kadın akademisyenin burs konusu da Suat Derviş. Suat Derviş’in 100 yıl önce Berlin’de yaşadıklarını araştırıyor.
Suat Derviş’in yaşamında Berlin’in önemini biliyoruz ama orada neler yaşadığının ayrıntıları pek net değil. Suat Derviş, Osmanlı’nın ünlü ailelerinden birinin kızı. İmparatorluğun son yıllarında yazarlığa ve gazeteciliğe başlamış. En önemli kadın gazetecilerden, en ünlü yazarlardan olmuş. Çok okunmuş, çok sevilmiş. Kitapları yabancı dillere çevrilen ilk Türk yazarlarından. Nâzım Hikmet’in aracılığıyla 25 Ocak 1919’da yayımlanan ilk yazısının başlığı ‘Anadolu Kadınlarımız’. İlk şiirini de yine Nâzım Hikmet, Ekim 1920’de Alemdar’da yayımlatmış. İlk romanı ‘Kara Kitap’ da 1921’de yayımlanmış. İlkgençlik çağından beri edebiyat ve basın dünyalarının içinde aktif olarak yer almış. Suat ani bir kararla, ablası Hamiyet’le Berlin’e gidiyor. O zamanlar bir kültür başkenti olan Berlin’e Sternisches Konservatuvarı’nda piyano ve şan dersi almak üzere gidiyor ama konservatuvarda kısa bir süre okuduktan sonra edebiyat fakültesine geçiyor. Alman ve İsviçre gazete ve dergilerinde eserleri yayımlanmaya başlayınca edebiyat fakültesinden de ayrılıyor.
Suat Derviş’in yaşamı bilinmezlerle doludur. Doğum tarihi bile tartışma konusudur. 1901 mi, 1905 mi? Yayımlanmış eserlerinin tam bir kaynakçası yoktur. Eserlerinin bir çetelesini tutmamış; yayın tarihleri ve yerleri hakkında verdiği bilgiler de çoğunlukla doğru çıkmıyor. Serdar Soydan sabırlı bir kazı çalışmasıyla tam bir liste oluşturmaya çalışıyor. Serdar Soydan’dan Suat Derviş’in ‘Sultanın Karıları/Bir Haremağasının Hatıraları’ adlı romanının 1931-1932’de Berlin’de Almanca olarak Tempo gazetesinde yayımlandığını öğreniyoruz. Avrupa’ya gönderilen ilk kadın gazeteci o mudur? Fransızcaya çevrilen ilk Türk romanı gerçekten Suat Derviş’in midir? ‘Ankara Mahpusu’ 18 dile çevrilmiş midir, merak ediyorum. Ölümünün 50’nci yılında onu anmamıza rağmen hâlâ birçok şey bilinmiyor.
‘Bir Haremağasının Hatıraları’nın gazete tefrikası dışında Suat Derviş’in Berlin’de geçirdiği günler, orada ürettiği eserler, gazete ve dergilerdeki çalışmaları da tam olarak bilinmez. ‘Dejavu’nun kadın kahramanı bu bilinmezleri araştırıp aydınlığa çıkarmaya çalışıyor. Tabii ki akademisyenin yaşamı sadece bu araştırmadan ibaret değil. Onu bir başına Berlin’e gitmeye yönelten yaşanmış birçok olay, geride bırakılmış kırık aşklar ve yeni aşk arayışları var. Maddi ve manevi olarak yaşama tutunmaya çalışıyor. Bir yanda da Türkiye’nin gerçekleri sıkıştırıyor. Bursumu uzattırıp ya da yeni burslar bularak Berlin’de kalış süremi uzatabilir miyim arayışı ve tedirginliği içindeyken üniversitedeki görevinden atıldığı bilgisi geliyor. COVID salgını ile de yaşamı tamamen değişiyor.

SUAT DERVİŞ’LE PARALEL BİR YOLCULUK
Suat Derviş’le, hakkında araştırma yapan kadın akademisyenin birçok benzerliği var. Suat Derviş de onun gibi ardında kırık aşklar ve iki evlilik bırakarak Berlin’e gelmiştir. Berlin, dünyanın en önemli kültürel merkezlerinden biridir ama aynı zamanda Hitler Nazizminin yükseldiği kenttir. Suat Derviş’in Berlin günleri bu gelişmelere denk gelir. Genç yazar adayı Sabahattin Ali, gelecekte hayatını birleştireceği Reşat Fuat da oradadır. İstese sosyalist devrimden kaçıp Berlin’e gelmiş olan Nabokov’la tanışabilecektir. Nabokov’la olmasa bile birçok yazarla tanışır, edebiyat ortamlarına girer. “Bize o büyülü Şark’ı anlat” dayatmalarına, yazarlığın erkek işi olduğu kanısına rağmen bir yazar olarak Berlin’de kendine yer etmeyi başarır. Ama tek talihsizlik, gelmekte olan İkinci Dünya Savaşı değildir. İstanbul’daki konaklarının yanıp tüm servetlerinin yitmesi, babasının kanser olup Berlin’e tedavi için gelmesi gibi gelişmeler de belirler yaşamını. Babasını Berlin’de isimsiz bir mezara gömer ve İstanbul’a döner. İstanbul’da onu mutlu bir evlilik ve muhalif bir yazar olarak büyük bir yaşam mücadelesi beklemektedir.
Menekşe Toprak ‘Dejavu’da Suat Derviş’in Berlin günlerine yoğunlaşırken paralel bir anlatımla onun yaşamını araştıran kadın akademisyenin yaşamıyla kesişmelerini de göstererek günümüz kadınlarının da pek farklı bir yaşamı olmadığını, yaşam ve varlık mücadelelerinin benzer olduğunu, romanın adına uygun olarak bir dejavu duygusu yaşandığını anlatıyor.

DEJAVU�

Menekşe Toprak
Doğan Kitap, 2022
256 sayfa.