Osmanlı modernleşmesinin fragmanları

19. yüzyılda yazı kadar fotoğrafın da yıldızı parlaktır. Hatta fotoğraf, diğer görsel malzemeyle yavaş yavaş yazının tahtına oturur. Fotoğraf makinesi iktidar kazanır ve kaydederken tanımlama gücünü artırır. 2. Abdülhamid’in fotoğrafı ve onun propaganda gücünü keşfetmekte gecikmediğini biliyoruz. Ne var ki, Meşrutiyet’in ilanıyla beraber bu güç ona ve zihniyetine karşı etkin şekilde kullanılacaktır.

Meşrutiyet’in ‘pek çok açıdan inanılmaz renklilikte’ki atmosferini fotoğraf ve görsel malzemelerle takip ederken, Osmanlı modernleşmesinin fragmanlarını da görebiliriz. Gazanfer İbar, ‘kelimelerin yetmediği’ yerde uzun yıllara yayılan koleksiyonerliğini ‘Meşrutiyet’i Çok Sevmiştik’ kitabında bütün zenginliğiyle bize bu yönde sunuyor. Mendiller, posterler, posta kartları, matbu evrak, mektuplar, gazete kupürleri, dergiler (mizah dahil), rozetler, sigara kâğıtları gibi sivil tarihçiliğin güçlü elementlerini de devreye sokuyor. Kitabın gerçeğe bağlı belgesel değeri artıyor. Günümüz okurunun görselle kurduğu etkileşim düşünüldüğünde, tarihin bu her bakımdan zor konusu daha kolay okunabiliyor.

Kullanılan malzemelerin bir kısmı tarihi anlara şahitlik ederken bir kısmı da propaganda materyali olma özelliği taşıyor. Yıkılan rejim yanında kurulmak istenen yeni yapının özlemlerini içeriyor. Meclis-i Mebusan’ın açılışı, kadın meselesi, politik aktörler, suikastlar, 31 Mart Vakası, Hareket Ordusu, Avrupa gazeteleri, sosyal hayattan kimi ayrıntılar ve bunlara dair görsel belgeler, içinden geçilen sürecin gerilimini de okura hissettiriyor.
İlanıyla insanların sokaklara döküldüğü, neşeyle eğlendiği Meşrutiyet’in geri plandaki kavgalarını da önümüze seriyor. Burada dikkatli olmakta yarar var; çünkü her bir görsel, politik amaçla şekilleniyor. Gazanfer İbar konu başlıkları açarak 2. Meşrutiyet’in ne olduğunu, hangi süreçlerden geçtiğini temellendiriyor.

‘Hürriyet, Eşitlik, Kardeşlik, Adalet’ sloganlarıyla imparatorluğun her köşesinde özgürlük havası ve çok yönlü beklentileri harekete geçiren 2. Meşrutiyet’in ilanı, sonraki süreçler boyunca hep karışıklıkları, üzüntüleri ve çalkantıları beraberinde getirecektir. Yazarın deyişiyle ‘devlet ideolojisinin oluştuğu’ böyle bir dönemi görsel malzeme ile takip etmek hayal gücünü de güçlendirecek çeşitlilikte. Resneli Niyazi’nin geyiği, Enver Paşa’nın gururlu bıyığı, bir kötülük figürü olarak çizilen Arap Holo Paşa’nın meyus yüzü, şanlı Mahmut Şevket Paşa’nın suikasta kurban gidişi arasında kurgusal bir devamlılık vardır.

Son demlerini yaşayan imparatorluk, zihniyet kavgalarıyla birlikte günlük güç çekişmelerinin de tam merkezindedir. Çok sevilen özgür ve ilerlemiş gelecek tutkusu, halkı bir süre sonra terk edecek, içine Avrupa devletlerinin de dahil olduğu bir alicengiz oyununa bürünecektir. Görsel malzemelere asıl bu yönden bakmak daha verimli olmalı. Ve, çoğul yapısı devam eden toplumun algı yönetimine nasıl uğradığı/ uğratıldığı unutulmamalı. ‘Meşrutiyet’i Çok Sevmiştik’, paha biçilmez malzemeleriyle bir zihniyet tarihi çalışması.

 

MEŞRUTİYET’İ
ÇOK SEVMİŞTİK
Gazanfer İbar
İş Bankası Kültür Yayınları, 2019
376 sayfa, 100 TL.