Mavi mitoloji

Şiir ve mitoloji denilince aklıma iki şey gelir hep. İlki Behçet Necatigil’in ‘Küçük Mitologya Sözlüğü’dür (1957), çocuk yaşımda okumuştum, olasılıkla da Necatigil kitabı olduğu için. İkincisi ise Cemal Süreya’nın, Melih Cevdet Anday’ın ‘Teknenin Ölümü’ kitabı dolayısıyla 1976’da söyledikleri: “Melih Cevdet işi Anadolu duyarlılığından oldukça uzak bir noktaya götürüyor sanısındayım. Ali’yi sadece Muhammed’in damadı olarak görüyor da, Akilheus’un mızrağına çiçekler atıyor. Posedion’un denizleri bizim de eski denizlerimizdir. Ama o denizlerden getirilecek aygırların şiirimizde damızlık şansını az buluyorum ben.” Bunlara bir de şair Aydın Afacan’ın 20 yıl sonra genişletilmiş ikinci baskısı yapılan ‘Şiir ve Mitologya’ (Everest) incelemesi ekleniyor şimdi.
Altbaşlığı ‘Cumhuriyet Dönemi Şiirinde Yunan ve Latin Mitologyası’ olan kitapta, Afacan “Asıl (ilkel) biçimiyle mitologya, insanın doğa karşısında egemen konuma gelmesiyle etkinliğini yitirmiştir” (s.355) diyor ve ekliyor: “Modern toplumlarda kimi mitolojik öğelerden söz edilse de ilkel anlamda bir mitologya üretilemez.”
Doğru, ama tıpkı örneklediği şiirlerdeki gibi yeniden üretilebilir, divan şiiri gibi yorumlanabilir ve mitologya da gelenek içindeki yerini alır. Geleneği antoloji olarak düşünüyorum ben de. Afacan, Anadolu, Mezopotamya, Orta Asya mitolojilerini içeren bir incelemeyle doğu yakasına da uzanarak, geleneğin iki yakasını bir araya getirir inancındayım. Necatigil menakıpnameler, derviş hayatları ve kerametlerden bunun için söz ediyor zaten.
Mitoloji, kendisini edebiyatta ve tüm sanatlarda sürdürmekle kalmayan, psikanalizde de en çok başvurulan bir ‘imgelem ürünü’, ama Afacan’ın da dikkatle belirttiği gibi, şiirin mitosla ilişkisi, ‘yararlanma’ ile sınırlı değildir: “Şiirin mitostan doğmuş olması ve mitologyanın, kültürün ortak zemini olmasından dolayı, mitolojik ögeler, kimi zaman arketipsel biçimde kimi zaman da şairin bilinçli olarak şiirin dokusuna yerleştirmesi ile şiire katılırlar.” (s.353)
Elbette, insani olan hiçbir şey ‘yabancı’ değildir. Yunan ve Latin mitolojisi de yabancımız değil, özellikle Anadolu düşünüldüğünde.
Afacan, Cumhuriyetin kültür politikasının da bir okumasını yapıyor kitabıyla, Yunan ve Latin mitologyasından Mavi Yolculara, Anadoluculara, Ege’ye uzanan mavi bir okuma, mavi mitoloji, şiirin mavi hali. Merak sorusu: Yunan ve Latin mitologyası İslamcı şiirin neresinde? Belki yeni baskılarda bunun yanıtını da okuruz. Şimdiden teşekkürler Aydın Afacan.

ŞİİRDEN DERİN
Faydalı bir kitap da Kayhan Şahan’dan ‘Metafor’ (Ebabil). ‘Şiirde Derin Yapı’ üstbaşlığını taşıyan kitap, metaforu modern Türk şiiri üzerinden inceliyor. ‘Faydalı’ dedim, isteyen üstüne alınabilir. Yani sadece öğrenciler, öğretmenler, meraklılar için değil, bilhassa şairler için de iyi bir kaynak. Hiç olmazsa metafor, mecaz, imge, çağrışım, eğretileme nedir, hangisi diğerinin Türkçesidir, farkları nedir, nerelerde kullanılır?
Diyeceksiniz ki şiir yazarken bu kavramlarla mı yola çıkıyorsunuz? Yoo, aklıma bile gelmiyor! Fakat şiirlerinizde metafordan, imgeden sorduklarında da herhalde birbirine karıştırmamak gerekiyor. Şiir okuru için de Şahan’ın dediği gibi metafor, “Şiirin genlerini okumamızı sağlar”. Zaten o da bir tür gen haritası yöntemiyle, şairin yaratım haritası, zihin haritası ve metafor haritasını çıkarıyor.
Metaforlar da şiirle değişiyor, geleneksel-kültürel, birincil, kompleks, yeni, orijinal pek çok metafordan söz ediyor ve şiirdeki uygulamalarını gösteriyor Şahan. Orhan Veli, Faruk Nafiz, Necatigil, Dıranas, Tarancı, Tanpınar, Cemal Süreya, Edip Cansever şiirlerindeki metafor örnekleriyle, daha zengin ve çoğul bir okuma için ipuçları sunuyor.
Faydalı olduğu kadar ilginç de bir kitap. Metaforun şiirin anlam katmanlarını çoğaltması kadar, bu anlamları açmaya, aralamaya çalışmak da kimi kez çok özgün yorumlara yol açıyor. İkinci Yeni’den hareketle ‘1950 sonrasında yeni/orijinal metaforlarda artış olduğu’nu saptayan Şahan, belki kitabını bunlarla daha da genişletir.
Şiir kitaplığımıza iyi ve derin bir katkı, ‘Metafor’.