Macellan’ın büyük keşif yolculuğu

Antik Yunan kültürünün ayırıcı yanı, kendi dünyasını, içine kapalı bir yapıdan dünyaya doğru açılan bir toplum olarak kurmuş olmasıdır. Yunan medeniyetinin başlangıcında, var olduğu bilinmeyen bir şeyin keşfi vardır. Keşif ve deniz yolculuğu, Homeros’un ana temasıdır; coğrafi keşif ve kara yolculuğu, Büyük İskender’le ete kemiğe bürünür. Antik Yunan, Homeros’la açılır, Büyük İskender’le kapanır. Keşif sorunsalı bakımından İskender, Homeros’un oğludur. Stefan Zweig’ın, Macellan’ın keşif yolculuğunu Odysseia’ya benzetmesi rastlantısal değildir. Ama burada ben, bugünlerde yayımlanan Laurence Bergreen’in ‘Macellan’ biyografisi üzerinde duracağım. Laurence Bergreen, tarihçi ve tanınmış bir biyografi yazarı. Biyografi yazarlarının da sorunsalı vardır. Bergreen’in James Agee, Capone, Casanova, Irving Berlin, Louis Armstrong hakkında biyografileri olsa da asıl ilgisinin merkezinde keşif sorunsalının bulunduğunu söylemek mümkün. ‘Dünyanın Ucunu Aşmak, Columbus’, ‘Mars’a Yolculuk’, ‘Marco Polo’, ‘Macellan’, onun keşif sorunsalıyla ilgili biyografileri. Marco Polo daha önce Türkçeye çevrildi. Şimdi ‘Macellan’ biyografisi...
Macellan’dan günümüze yazılı herhangi bir metin kalmamış. Bergreen, ölümüne ve yolculuğa çıkan beş gemiden sadece birinin dönebilmiş olmasına işaret ediyor. Yolculuğa ilişkin iki birincil kaynak var: Yolculuğun kaydını, Macellan’a bağlı olan Antonio Pigafetta tutar. Ama Pigafetta, yolculuğun tek vakanüvisti değildir; Macellan’ın dümencisi Francisco Albo da bir seyir defteri tutmuş. Bu iki seyir defteri de kitaplaşmış; bunların da, özellikle ilkinin, yani ‘Macellan’ın Yolculuğu’nun çevrilmesi beklenir. Bergreen’in ayrıntılı anlatımı, bu kaynaklardan el alır.
Macellan, Kolomb gibi Portekizli ama onun da keşif yolculuğunu Portekiz kralı değil İspanya kralı finanse edecektir. Bu nedenle yolculuk boyunca daima İspanya kralına değil, Portekiz kralına bağlı olmakla itham edilmiş. Macellan’ın yolculuğunun finansını İspanya kralı üstlenir ama kralın hiç parası yoktur ve baharat ticaretini takip eden Alman bir bankacıdan faizle borç alır. Kral, Macellan’a beş gemiden oluşan bir filo verir. “Filoya Baharat Adaları’nın Endonezya dilindeki adıyla Maluku Armadası denmiş.” Geriye sadece bir gemi dönebilecektir. Getirdiği baharat bütün masrafları fazlasıyla karşılamış. Genç İspanya kralı, bütün itibarını bu sefere bağlamış. Macellan ise hayatını verecektir. Pigafetta’nın kayıtlarına göre Macellan, 27 Nisan 1521 günü öldürülür: Bedeninin parçaları, rüzgâr ve dalgalarla sürüklenerek Mactan sahiline vurmuş. Keşif yolculukları, Haçlı Seferleri’nin bir başka mecrada devamı gibidir. Hegel, Avrupa’nın yükselişinin, Haçlı Seferleri’nin yenilgisinin melankolisinden doğduğunu ileri sürer. Zweig da, Hegel’in açtığı yoldan gider; keşif seferlerinin artışının, İslam’ın onur kırıcı siyasi üstünlüğünü kırma gibi bilinçli bir arzudan kaynaklandığını yazar. Dahası ona göre, Haçlı Seferleri, Kutsal Mezar’ı imansızların elinden kurtarmak amacıyla yapılan dini bir girişimden çok, Kızıldeniz’deki emniyet zincirini delip geçerek Doğu ticaretinin önünü açmaktır. Doğu ticareti derken kastedilen, temelde baharat ticaretidir. Bergreen, “Bugünkü dünyada petrolün değeri ne ise 15. yüzyıl Avrupa’sında da baharat aynı değere sahipti” der: Bir çuval baharatı olan bir denizci, “Küçük bir ev alabiliyor, elde ettiği gelirle ömrünün sonuna dek yaşayabiliyordu”. Ama baharat, keşif yolculuklarında gizli değil açık nedeni oluşturur. Bergreen’in, Macellan biyografisinde özellikle altını çizdiği bir husustur bu konu. Macellan’ın olağandışı rotayı izlemesi yer yer isyanlara neden olur. Mürettebat asıl nedeni bilmemektedir; onlar, yolculuğun baharat için yapıldığı kanısındadırlar. Macellan dindar bir adam. İkinci bir gizli nedeni daha vardır: Gittiği yerlerdeki yerlileri Hıristiyanlığa geçirmek. Onu ölüme götüren, bu ikinci neden olacaktır.

MACELLAN�

Laurence Bergreen
Çeviren: Ebru Kılıç
İş Bankası Kültür Yayınları
448 sayfa, 55 TL.