Kızıl saçlı gece

Yılanbalıklarının yolculuğunu yıldızları gözlemleyen bir adamın düşleriyle imgeler yoluyla iç içe geçiren Julio Cortázar, belki de en zor metinlerden birini kaleme almış. Yılanbalıkları ya da yıldızlardan bahsetse de aslında insana kafa yoruyor, kızıl gecelerde yüzünü enginlere çeviren kitelelere: “Yılanbalığı ya da yıldız tabii ki kaçınılmaz birer metafor, tabii ki hayal gücünü yakalayan birer kanca, tabii ki kurgu, dolayısıyla kütüphane ve koltuklardaki dinginlik; ne denirse densin, burada Caipur sultanı olmanın başka yolu yok, bir yılanbalığı sürüsü olmanın, kızıl gecede yüzünü enginlere çeviren bir adam olmanın.”
Arjantinli yazar Cortázar (1914-1984) özgün edebiyat anlayışı, şiirsel dili ve politik duruşuyla 50’li yıllardan başlayarak önce Latin Amerika, ardından dünya çapında büyük bir şöhret edinmişti. Edebiyatta yenilik arayışı olarak özetlenebilecek Latin Amerika Boom akımının Marquez, Fuentes ve LLosa gibi yazarlarla birlikte en önemli isimlerindendi. Ve özellikle isyancı bir ruhun yükseldiği 60’lı yıllarda çağdaş yazarlar üzerinde büyük etki yarattı.

Öncü bir yazar
Ne var ki hiçbir zaman kolay bir yazar olmadı Cortázar. Latin Amerika edebiyatına nüfuz eden büyülü gerçekliği benimsemekle birlikte bu akımı farklı biçimde yorumlamış, gerek dil gerek kurgu anlamında kendi tarzını aramış, bu arayışın sonucu çok daha şiirsel ve karmaşık metinler üretmişti. “Yazar ve okuyucunun geleneksel kısıtlamalar olmadan etkileşime girebileceği daha özgür ve daha açık bir edebi alan yaratmak için yeni şeyler inşa etmeye çalışıyordu.” Düşünce ve ifade arasındaki çatlakları gidermek ihtiyacından yola çıkarak verili dilin sınırlarından kurtulmak, imgeler ve metaforlar yoluyla yeni bir dil kurmak arzusu; bu Cortázar’ın anlatı zulmüne başkaldırısı, bir üslup ütopyası ve aynı zamanda okuyucular için yaratıcı okuma sürecine yapılan bir davetti.

‘Gözlemevi’ Cortázar’ın yukarıda sözünü ettiğim arayışının bir ürünü ama tipiği değil; belki de tüm yapıtları arasında en sıradışı ve en zor olanı. Üzerinde konuşulması da bir o kadar zor. Öyleyse kolay yanından, kitabın yazılış hikâyesinden başlayalım:
Cortázar 1968 yılında ziyaret ettiği Hindistan’da 18. yüzyılda inşa edilen astronomik gözlemevlerinden etkilenmiş ve çok sayıda fotoğraf çekmişti. 1971 yılında Le Monde gazetesinde yılanbalıklarının yaşam döngüsü hakkında bir makale okudu. Birbiriyle bağlantısı kurulamayacak bu iki esin kaynağı, isyancı bir dönemin coşkusuna kapılmış Cortázar’ın hayal gücünü tetikleyecek, metin cinsiyet, bilim ve devrim üzerine düşüncelerle yoğrulacak ve ortaya ‘Gözlemevi’ gibi parlak bir eser çıkacaktı...

72 sayfalık bu kısa kitap Jai Singh’in gözlemevlerine ait 36 siyah-beyaz fotoğrafı ve kısa -ama yoğun, hazmedilme süresi çok uzun- bir şiirsel düzyazıyı içeriyor. Metinde yılanbalıklarının Sargasso Denizi’nden Avrupa haliçlerine kadar uzanan döngüsel -ve gizemli- yolculuklarına duyduğu şaşkınlık ve hayranlığı dile getiriyor Cortázar. Aynı şaşkınlık ve hayranlık hem Jai Singh’in keşfetme arzusuna hem de yıldızların görkemli hareketlerine duyuluyor. Duygular, doğayı kuru bir inceleme nesnesine indirgeyen bilime, kitlelerin muazzam devinimini görmezden gelen ve koydukları kurallarla onları zapturapt altına almak isteyen iktidarlara isyana dönüşecektir. Okuduğumuz metin fotoğrafların çağrışımlarını yılanbalıklarının devinimine bağlayan, bu devinimi daha iyi bir dünya talebi ile bütünleştiren bu isyanın dışavurumudur.

Devrimci bir metin
Sosyalistti Cortázar. Kendisini Latin Amerika devrimci hareketlerine ve Küba Devrimi’ne bağlamıştı. Ancak ne ‘kitle için edebiyat’ yapmaya ne de devrimlerin amaçlarından sapıp araçlarla uğraşmasına sabır gösterebildi. Avangard bir yazar olarak Cortázar’ın devrimle kurduğu bağlantı, ruhun özgürleştirilmesiydi. Küba Devrimi ile arası sosyalist hükümetin özgürlük vaadini yerine getirmediğini düşündüğü için bozuldu. Kendini en iyi ifade ettiği toplumsal hareket ‘68 isyanı olacaktı. ‘Gözlemevi’nin asıl esin kaynağı işte bu isyan, isyanın verdiği heyecandır. Metnin sonlarında heyecan doruğa çıkar;
“...açığa çıktığımızda bitireceğiz insanın hapishanesini, adaletsizliği, yabancılaşmayı, sömürgeciliği, kâr paylarını ve Reuters’i ve gerisini; burada yılanbalığı ya da yıldız dediğim şey delilik değil, daha iyi anlamak için, kapalının, karşı karşıya gelmiş milletlerin, karşı karşıya gelmiş blokların şahlanmış gücüyle mücadele etmek için daha öteye bakan saf imgeden, sınıra ilişmeyen saf imgeden, daha maddi, daha diyalektik, daha elle tutulur bir şey değil.”
Metnin son bölümlerinde sıklıkla kullanılan ‘kızıl saçlı gece’ nitelemesi hiç şüphe yok ki devrimi imgeler. Yılanbalıklarının -binlercesinin ölümüne rağmen- balıkçı barikatlarını aşmak yolundaki inatçı hamlesini ya da gözlemevini yapan adamın eyleminin ardındaki itkiyi toplumsal bir devrimin metaforları olarak kaynaştıracaktır metninde;

“Tam şu anda genç su yılanları Avrupa nehirlerinin ağızlarına ulaşmış, nehirlere hücum etmeye hazırlanıyor; belki Delhi’de ve Caipur’da çoktan gece oldu ve yıldızlar, Cai Singh’in hayalinin rampalarını gagalıyor; döngüler karışıyor ve başdöndürücü bir şekilde birbirlerine cevap veriyor; kızıl saçlı geceye girmek yeterli, hayatın köprüsü ve okşayışı olan havayı derin derin solumak yeterli; dolaysızlık için savaşmaya devam etmek zorundayız.” Cortázar’ın hayalidir bu; “yıldızların ve yılanbalıklarının nabzı, uzlaşmanın mümkün olduğu bir dünya temsilinin Moebius döngüsü, tersin ve yüzün birbirini didiklemeyi bırakacağı, insanın günün birinde adına gerçeklik diyeceğimiz o neşeli danstaki yerini alacağı bir dünya”...

Denizlerin ve gökyüzünün bilinmeyen derinliklerini ve hareketlerini yaşadığı çağın toplumsal dinamiklerinin metaforları haline getiren Cortázar ‘Gözlemevi’nde benzersiz ve yaratıcı bir zihnin düşünce haritasını sergiliyor.

GÖZLEMEVİ                                                  �

Julio Cortázar
Çeviren: Aslı Biçen
Everest Yayınları, 2017
72 sayfa, 15 TL.